|
 |
 |
|
Cmentarze, zbiorowe mogiłyCMENTARZE ŻYDOWSKIE, MIEJSCA EGZEKUCJI, ZBIOROWE MOGIŁY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO Dariusz Stankiewicz CMENTARZ - w języku hebrajskim to: "Bejt Chaim" (Dom Życia), "Bejt Kwarot" (Dom Grobów) , "Bejt Olam" (Dom Życia Wiecznego), w języku jidysz - "Hajlike Ort" (Święte Miejsce) oraz "Gute Ort" (Dobre Miejsce). Zgodnie ze stanowieskiem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego określonym przez Generalną Konserwator Zabytków w piśmie z dnia 31 lipca 2017 r. skierowanym do wojewódzkich konserwatorów zabytków "cmentarze żydowskie na terenie naszego kraju posiadają wartość zabytkową jako miejsca pochówku. Łączy się z tym wartość niematerialna wynikająca ze statusu sakralnego i uczuć religijnych oraz historyczna - cmentarze stanowią materialny ślad i pamiątkę obecności społeczności żydowskiej na ziemiach polskich, a jednocześnie nośnik pamięci o wielonarodowej i wieloreligijnej tradycji I i II Rzeczpospolitej. Od epoki nowożytnej przywileje nadawane poszczególnym stanom i wspólnotom religijnym, zasady tolerancji religijnej, polityczna definicja narodu stanowią immanentną część polskiego dziedzictwa- życia społecznego, politycznego oraz kultury. (...) Godna opieka nad cmentarzami żydowskimi jest jednym z elementów podtrzymywania ciągłości Rzeczpospolitej Polskiej. Państwo Polskie, m.in. z uwagi na wyjątkową rolę, jaką Kościół Katolicki odegrał w jego dziejach, ze szczególnym szacunkiem odnosi się do pochówku zmarłych. Specyfika cmentarzy w religii żydowskiej wynika z faktu, że zgodnie z jej tradycją i prawem, ludzkie szczątki są święte nawet po śmierci i pozostają takimi aż do Dnia Sądu Ostatecznego. Miejsca cmentarzy żydowskich powinny być uszanowane tak, jak szanowane powinny być miejsca i obiekty święte dla innych religii. Uczucia religijne są chronione zapisami kodeksu karnego, podobnie jak szczątki ludzkie, których bezszczenie jest przestępstwem i podlega ściganiu. (...) Oczywista wartość zabytkowa cmentarzy żydowskich jako miejsc pochówków wynika bezpośrednio z obecności szczątków ludzkich. Najważniejsza w obrębie cmentarza jest strefa grzebalna, stopień zachowania form architektonicznych jest drugorzędny, chośc ważny przy decydowaniu o właściwym sposobie ochrony (...)". AUGUSTÓW, BIAŁOWIEŻA, BAKAŁARZEWO, BERŻNIKI FOLWARK, BIAŁY LASEK - BIAŁOWIEŻA, BIAŁYSTOK - WSCHODNIA, BIAŁYSTOK - BEMA, BIAŁYSTOK - KALINOWSKIEGO, BIAŁYSTOK - ŻABIA, BIAŁYSTOK - LEGIONOWA - RYNEK KOŚCIUSZKI, BIAŁYSTOK - POMNIK WIELKIEJ SYNAGOGI, BIAŁYSTOK - MALMEDA, BIAŁYSTOK - LAS PIETRASZE, BIAŁYSTOK - GRABÓWKA, BIAŁYSTOK - KAWALERYJSKA - SŁAWIŃSKIEGO, BIELSK PODLASKI, BOĆKI, BRAŃSK, CHOROSZCZ, CIECHANOWIEC, CZYŻEW OSADA, DĄBROWA BIAŁOSTOCKA, DROHICZYN, FILIPÓW, GIEŁCZYŃSKI LAS, GONIĄDZ, GOSIE, GRAJEWO, GRÓDEK, JABŁONKA KOŚCIELNA, JAŁÓWKA, JANÓW, JASIONÓWKA, JEDWABNE, JELENIEWO, KLESZCZELE, KLONOWICA I SZCZEBRA, KNYSZYN, KOLNO, KOLIMAGI, KOŁAKI KOŚCIELNE, KORYCIN, KOZARZE, KRYNKI , KUŻNICA, LIPSK, ŁOMŻA, MICHAŁOWO, MILEJCZYCE, MIELNIK, MOCZYDŁY, MŚCIWUJE, NAREW, NAREWKA, NIEMIRÓW, NOWOGRÓD, NOWOSIÓŁKI, NOWY DWÓR, NUR, ORLA, PNIEWO, POBIKRY, PRZEROŚL, PUŃSK, RADZIŁÓW, RAJGRÓD, RUŚ, RUSZCZANY, SEJNY - MARYNOWO, SIDRA, SIEMIATYCZE, SOKOŁY, SOKÓŁKA, STAWISKI, SUCHOWOLA, SURAŻ, SUWAŁKI, SZCZUCZYN, ŚNIADOWO, SZUMOWO, TARNOWO, TRZCIANNE, TYKOCIN, ŁOPUCHOWSKI LAS, WASILKÓW, WĄSOSZ, WIŻAJNY, WYSOKIE MAZOWIECKIE, ZABŁUDÓW, ZAMBRÓW, ŻÓŁTKI AUGUSTÓW, pow. Augustów, ul. Zarzecze, położony w lesie, naprzeciwko cmentarza rzymskokatolickiego oraz cmentarza żołnierzy radzieckich, 1820r., ok. 4,5 ha, zachowanych kilkanaście nagrobków oraz budynek d. domu pogrzebowego, użytkowany jako mieszkanie. Cmentarz zdewastowany podczas II wojny światowej. Prace porządkowe sfinansowane zostały przez organizacje żydowskie w latach 80-tych XX wieku. Macewy zebrano w jednym miejscu. Żydzi pochodzący z Augustowa w 1981r. postawili tutaj pomnik ku czci przedwojennych żydowskich mieszkańców miasta i okolic. W centrum utworzonej symbolicznej kwatery znajduje się pomnik - macewa z napisem: "FUNDATORZY - POTOMKOWIE RODZIN/ POCHODZĄCYCH Z AUGUSTOWA / GIVERS- THE DESCENDENTS OF FAMILIES / FROM AUGUSTÓW/ SOKOLSKY/ GRADOWSKI/ LEWINSON / SLOWATYCHI / WSZYSCY CI LUDZIE POCHOWANI SĄ / W ZIEMI ŚWIĘTEJ, KTÓRĄ CZCIMY / ALL QF THESE PEOPLE / ARE BURIED IN THE HOLY / GROUND THAT WE ARE MARKING"//. Na jej odwrociu napisy w językach: hebrajskim, polskim, angielskim: " ...1941-1939/ MIEJSCE POŚWIĘCONE/ NA TYM CMENTARZU/ SPOCZYWAJĄ TYSIĄCE ŻYDÓW/ MIESZKAŃCÓW AUGUSTOWA/ i ZIEMI AUGUSTOWSKIEJ/ CONSECRATED LAND/ IN THIS CEMETERY ARE BURIED/THOUSANDS OF JEWS/FROM THE TOWN/ AND COMMUNITY OF AUGUSTOW..." W narożniku kwatery pamiątkowa tablica z napisem: „IN LOVING MEMORY OF OUR FAMILY / MEMBERS FROM AUGUSTÓW/ WHO PERISHED IN THE HOLOCAUST ,/ NEVER EXPERIENCING THE BEAUTY / OF A FULL AND JOYOUS LIFE AND NEVER/ LIVING TO SEE THE RESTORATION OF THE JEWIS/ PEOPLE IN THE LAND OF ISRAEL / MAY THEIR MEMORY FOR EVER BE FOR A BLESSING / MAY THEIR SOULS KNOW ONLY PEACE. / PLACED HERE OM THIS DAY. / AUGUST 17 2002 CORRESPONDING / TO 9 ELUL 5762/ BY MEMBERS OF THE WEINBERG ( SZUMSKI ), / POWOMBROWSKI, REAN ( RYNKOWSKI ), / WARSMAN, FISH BEIN , ZAKOWSKI, / SINKLAIR AND ROSEN FAMILIES" //. Projekt "Przywróćmy Pamięć" realizowało Gimnazjum nr 2 im. Sybiraków w Augustowie. AUGUSTÓW, pow. Augustów, ul. Waryńskiego/ dzielnica Baraki, Pierwszy cmentarz o pow. ok. 0,04 ha, funkcjonował w XVII - XIX wieku. Nagrobki nie zachowały się. Dnia 22 maja 2015r. na terenie cmentarza, dzięki działaniom władz Augustowa, ustawione zostały macewy odkopane na dwóch augustowskich posesjach.
BAKAŁARZEWO, gm. Bakałarzewo, pow. Suwałki, założony w k. XVIII w., nad J. Szumowo, pow. 0,9 - 1,05 ha ( obecnie działka o powierzchni -1,0519 ha), zachowanych kilkanaście nagrobków z przełomu XIX i XX w., Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków pod nr 741 ( d. suwalskiego) decyzją z dnia 27.11.1989r. BIAŁYSTOK - TRWA AKTUALIZACJA BIAŁYSTOK, gm. loco, Plac Mordechaja Tenenbauma - ul. Żabia, miejsce pamięci - zbiorowa mogiła, d. cmentarz gettowy, o którym pisano: „jedno z najświętszych miejsc żydowskich w Białymstoku" (dr Szymon Datner), „cmentarz zabytkowy", „przedmiot szczególnego pietyzmu i czci", „relikwia narodowa" (przedstawiciele Zarządu Głównego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów - G. Smolar i D. Sfard), „cmentarz zabytkowy i jedyny na świecie w swoim rodzaju" (H. Hakmajer), „Cmentarz ofiar terroru", „piękne mauzoleum i szereg pomników sztuki", „najdroższe, pozostające pod opieką rycerskiego narodu polskiego". Mimo dokonanych przekształceń był i jest jedynym w okupowanej Europie cmentarzem żydowskim założonym podczas II wojny światowej na terenie getta. Utworzony w 1941 r. zajął ostatecznie powierzchnię ok. 1 ha. Do ostatnich dni likwidacji getta pochówkami urządzanymi zgodnie z tradycją zajmowało się Święte Bractwo Pogrzebowe. W latach 1945-1949 Żydzi wykupili działki przyległe do cmentarza, dzięki czemu jego obszar poszerzono. Na jego terenie spoczęli ci, którzy zmarli w sposób naturalny, ofiary hitlerowskiego terroru, a także bojownicy powstania. Tutaj, jak ustalono spoczął m.in. Icchok Małmed, wybitny historyk - Abraham Samuel Herszberg, a także przedwojenny wiceprezydent miasta, znany lekarz - Aleksander Rajgrodzki. Obecnie w miejscu tym znajduje się zieleniec i bloki mieszkalne, zbiorowa mogiła oraz pomnik., fragment dawnego ogrodzenia.. Na skwerze usytuowano Miejsce Pamięci drugiego co do wielkości powstania przeciw hitlerowcom, które wybuchło w nocy z 15 na 16 sierpnia 1943 r. Teren cmentarza był ogrodzony drutem oraz częściowo parkanem. Nagrobki były niewielkie i prymitywne, większość macew wykonano z desek i obłożono darnią. W latach 1945-1949 dzięki pomocy Amerykańskiego Komitetu Pomocy Białostoczanom cmentarz został ogrodzony kamienno-ceglanym murem z bramą. Do dzisiaj zachował się jego niewielki fragment. Odnaleziono wówczas masowy grób z ciałami 70 bojowników getta, który znajdował się na składowisku odpadów, obok cmentarza gettowego. Przeprowadzono ekshumację zwłok, które następnie ponownie pochowano, tym razem na cmentarzu żydowskim. Podczas prac na wysypisku śmieci natknięto się na inny dół, w którym znajdowały się zwłoki kobiet, dzieci i niemowląt, usuniętych ze szpitala i rozstrzelanych przez nazistów podczas likwidacji getta. Patolodzy ustalili, że część kobiet i dzieci pogrzebano żywcem. Wszyscy oni zostali pochowani w jednej zbiorowej mogile. Właśnie nad ich grobem w 1947 roku wzniesiono monument, którym Ci którzy przeżyli złożyli hołd bohaterstwu poległych i ich „świętości do życia wiecznego". Na początku lat 50. XX w. na cmentarzu znajdowało się 3560 pojedynczych nagrobków oraz sześć mogił zbiorowych o 20-metrowej długości każda. Jeszcze w 1959 r. cmentarz zamykany był na kłódkę, a klucz przechowywał dozorca. Formalnie opiekę nad cmentarzem do 1975 r. sprawowali pracownicy z Fabryki Pluszu im. Feliksa Kona, następnie organizacja młodzieżowa z Fabryki Wyrobów Runowych „Biruna" znajdującej się przy ul. Marcelego Nowotki 15 w Białymstoku (nazwa ulicy obowiązująca od 1949 r., nazwa historyczna - ul. Świętojańska, przywrócona w 1989 r.), a później załoga „Biruny". Ostatnie pochówki miały miejsce w 1964 r. W tym samym roku decyzją Ministra Gospodarki Komunalnej cmentarz został zamknięty.
W 10 rocznicę likwidacji getta Włodzimierz Pugawko w „Gazecie Białostockiej", organie KW PZPR, pisał: „Dziś na ruinach getta białostockiego powstają fabryki, zakłady pracy, czynna jest Szkoła Inżynierska, pobudowano osiedle ZOR-owskie. W słonecznych blokach mieszkają robotnicy, lekarze, profesorowie. Na skwerach bawią się roześmiane, beztroskie dzieci. Nic nie wskazuje na to, że każdy skrawek ziemi jest tu przesiąknięty ludzką krwią, że rozegrał się tu najstraszliwszy dramat ludzki, że trwały tu bohaterskie walki. Lecz w sercach i umysłach mas nie zatrze się pamięć ponurej nocy okupacji, o krwawym obliczu faszyzmu i o jego zwierzęcych bestialstwach". Kolejne rocznice powstania w białostockim getcie obchodzone były uroczyćie.. ZBoWiD wspólnie z Towarzystwem Społeczno - Kulturalnym Żydów organizował, w celu upamiętnienia tej rocznicy, składanie wieńców w miejscach walk i straceń. Skladane były one przy ul. Wesołowskiego, Malmeda i " na cmentarzu byłego getta" - GW z 16 VIII 1960 r..
W 1971 r. cmentarz zlikwidowano. Rozebrano trzy pomniki wzniesione staraniem białostockich Żydów. Zbiorowa mogiła bojowników ruchu oporu, symbol żydowskiego bohaterstwa, zniknęła pod asfaltową nawierzchnią. Wcześniej ekshumację przeprowadził Dział Budowy Zarządu Zieleni Miejskiej w Białymstoku. Wywieziono wszystkie macewy, z których kamienne, w tym żydowskich skautów - wg relacji jednej z osób nadzorujących ww. roboty -„wykorzystano do utwardzenia dróg wewnętrznych na terenie zakładu ".
Cmentarz żydowski przy ul. Żabiej w Białymstoku posiadał powierzchnię 9537 m2 i stanowił wówczas własność Towarzystwa Społeczno - Kulturalnego Żydów w Polsce. Decyzją Ministra Gospodarki Komunalnej z 12.03.1964r. Nr WZ-c/7/63 został zamknięty. Decyzją Prezydium WRN w Białymstoku Nr 20/200 z 11.06.1964r. teren cmentarza został przeznaczony na inne cele. Dnia 10.09.1970 r. na naradzie z udziałem Rajber Edwarda reprezentującego Zarząd Główny Tow. Społeczno - Kult. Żydów w Polsce ustalono: Pismem z dnia 7.10.1970r. Nr UK-III-4495/20/70 Zastępca Przewodniczącego WRN w Białymstoku zobowiązał Przewodniczącego MRN do rozwiązania plastycznego w formie zieleńca wypoczynku biernego z jednoczesnym upamiętnieniem miejsca zagłady Żydów - akcentem plastycznym. Dnia 3.12.1970r. Zarząd Główny TSKŻ w oparciu o decyzję TSKŻ z 17.11.1970r. l.dz. 2163/70 protokólarnie przekazał teren cmentarza gettowskiego na rzecz Skarbu Państwa. Pismem Nr GKM-I-49c/12/71 z 1.02.1971r. powiadomiono TSKŻ o przystąpieniu do zmiany zagospodarowania cmentarza gettowskiego oraz przesłano notatkę ustalającą tryb działania w związku z zamierzoną ekshumacją zwłok. Ekshumacja trwaøa od 25 lutego do 5 kwietnia 1971 roku. Wszystkie szczątki zwłok zostały złożone do trumien drewnianych i pochowano w mogile zbiorowej zlokalizowanej na tym cmentarzu zgodnie z projektem zagospodarowania. Znaleziono ok. 3,5 tys. ofiar dorosłych i dzieci. Relacja z 17 sierpnia 1971 roku zamieszczona w Gazecie Białostockiej głosiła: " Wczoraj minęła XXVIII rocznica powstania w getcie białostockim. Z tej okazji w miejscach upamiętniających walkę i męczeństwem, a więc przy ul. Wesołowskiego, na cmentarzu przy ul. Żabiej i na ul. Malmeda, w godz. 14 - 16 zaciągnięte zostały przez żołnierzy WP i harcerzy warty honorowe. Zapłonęły znicze, złożone zostały wience i kwiaty. O godz. 15 na ul. Malmeda zebrali się przedstawiciele władz, na czele z członkiem Egzekutywy KW PZPR, I sekretarzem KM PZPR - Józefem Trusiewiczem, przedstawiciele ZBoWiD i innych organizacji społecznych, mieszkańcy Białegostoku. Do zebranych przemówił przedstawiciel Miejskiego Komitetu FJN - Leopold Rybakiewicz. minutą ciszy uczczono pamięć poległych. Następnie złożono wieńcze i wiązanki kwiatów." Wkrótce pojawiła się także inicjatywa budowy w tym miejscu kolejnego pomnika. Zgodnie z opinią Prezydenta Miasta przedłożoną Przewodniczącemu Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Białymstoku w czerwcu 1989 r. w miejscu tym może być wzniesiony jeden pomnik, który w swej formie zawarłby symbole i treści trzech poprzednich pomników wzniesionych tamże w latach czterdziestych. Budowa takiego obiektu byłaby przedsięwzięciem specjalistycznym wymagającym dużej wiedzy historycznej, a ponadto nakładów finansowych przekraczających możliwości tutejszego Urzędu. W tej sytuacji zadanie to należałoby powierzyć Urzędowi Wojewódzkiemu Wydz. Kultury i Sztuki - Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków. Urząd Miasta ze swej strony wyraził chęć i wolę udzielenia wszelkiej niezbędnej pomocy w ramach posiadanych kompetencji.
Dawny teren cmentarza ograniczony został dzisiaj do prostokątnej zbiorowej mogiły wyznaczonej ażurowym, metalowym ogrodzeniem i kamiennym murem z dwiema granitowymi tablicami z inskrypcjami w języku polskim i hebrajskim: „ W TYM MIEJSCU ZŁOŻONE SĄ PROCHY/ OKOŁO 3500 ŻYDÓW/ POMORDOWANYCH PRZEZ HITLEROWCÓW/ W AKCJACH EKSTERMISTYCZNYCH/ ORAZ POLEGŁYCH PODCZAS/ POWSTANIA W GETCIE BIAŁOSTOCKIM/ W SIERPNIU 1943 R.//. Obecną tablicę z napisem w języku polskim zamontowano w 2004r., mniejszą z napisem hebrajskim w 2012r.
BIAŁYSTOK, gm. loco, pomiędzy ul. Legionową i Rynkiem Kościuszki za budynkiem Banku PKO SA, obecnie Rynek Kościuszki 7, ok. 1692 r. Dnia 11 lipca 1692 r. Stefan Mikołaj Branicki nadał Żydom przywilej normujący funkcjonowanie w Białymstoku gminy żydowskiej (kahału), w tym m.in. prawo posiadania świątyni i cmentarza, który zlokalizowany został w centrum miasta. W dniu 26.07.1752 r. Jan Klemens Branicki, realizujący autorski program przebudowy miasta, zobowiązał chrześcijan do sprzedaży kahałowi białostockiemu gruntów z przeznaczeniem na nowy „kierkut czyli mogiłki żydowskie tuż za Bramą Suraską po prawej stronie". W sąsiedztwie dawnego cmentarza krawiec Miron Josiowicz zakupił 30 sierpnia 1770 r. posesję i otrzymał zezwolenie na budowę browaru. W opisie Inwentarza po śmierci Jana Klemensa Branickiego ( 1772r.) znajduje się zapis: „W Rynku południowym (...) przy tym budowisku w tyle mogiłki żydowskie, dawne oparkanione". Cmentarz miał więc znajdować się za południową pierzeją Rynku, przy trzeciej od końca posesji, a więc prawie naprzeciwko wylotu obecnej ulicy Sienkiewicza. W sąsiedztwie znajdował się stary cmentarz katolicki. Teren cmentarza żydowskiego zabudowano w XIX w. W latach 50. XX w. wokół terenu dawnego cmentarza powstała nowa zabudowa, w miejscu zniszczonej podczas wojny.
BIAŁYSTOK, gm. loco, tzw. stary, choleryczny, cmentarz epidemiczny, ul. Gen. J. Bema. Cmentarz założony został prawdopodobnie w 1831 r. gdy do miasta dotarła epidemia cholery. Przed wybuchem II wojny światowej zajmował obszar ok. 1,7 ha. Łącznie w mieście i powiecie zachorowało wówczas 1402 osoby, z których 587 zmarło. Fala epidemii pojawiła się w XIX stuleciu w mieście jeszcze kilkukrotnie. Ostatnia miała miejsce w 1892 r. i wówczas cmentarza tego z uwagi na wypełnienie przestano używać. Zaraza spowodowała konieczność wytyczenia kolejnego miejsca pochówków. Podczas pierwszej wojny światowej, co widać na zachowanej fotografii, teren ogrodzony był murem z bramą, wykonanymi z czerwonej cegły. Znajdował się także tutaj domprzedpogrzebowy. Podczas II wojny światowej cmentarz został częściowo zdewastowany przez hitlerowców. Część macew jednak zachowała się co potwierdza zdjęcie lotnicze z 1944 r. z zasobów The National Archives at Coollege Park w Waszyngtonie. Macewy widoczne są także na wielu fotografiach wykonanych w latach 60-tych XX w. Cmentarz choleryczny przy ul. Bema został zamknięty na podstawie zarządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 12 marca 1964 r. w sprawie zamknięcia 30 cmentarzy nieczynnych, położonych na terenie województwa białostockiego. Postępowanie w powyższej sprawie przeprowadzone zostało m.in. na podstawie wniosku podjętego jako uchwała przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Białymstoku w dniu 22 listopada 1962r. w sprawie zamknięcia cmentarza żydowskiego przy ul. Bema. Wniosek ten przygotował Wydział Gospodarki Komunalnej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, który sporządził też „Opis techniczny Cmentarza Żydowskiego przy ul. Bema", jak również załączył do wniosku opinie Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczego i Wydziału do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku. Wniosek stanowił podstawę do podjęcia uchwały Prezydium WRN z dnia 20 czerwca 1963 r. Załącznik do tej uchwały powołany został w wymienionym zarządzeniu Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 12 marca 1964r. - jako lista zamykanych cmentarzy. W/w zarządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej zostało przekazane do wykonania Wydziałowi Inżynierii Komunalnej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Białymstoku przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku w piśmie z dnia 12 maja 1964r. Wydział Inżynierii Komunalnej zamieścił w „Gazecie Białostockiej" z dnia 18 sierpnia 1964r. komunikat o zbieraniu wniosków w sprawie ewentualnego przemieszczenia grobów z w/w cmentarza. Powodem wystąpienia o zamknięcie cmentarza miały być względy użyteczności publicznej. Jako uzasadnienie podano fakt, iż cmentarz był niegrzebalny od przeszło 100 lat, teren swoim wyglądem ujemnie wpływał na estetykę miasta, a ponadto zgodnie z planem urbanistycznym przeznaczony był pod targowisko. Na cmentarzu, na podstawie planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego Białegostoku zatwierdzonego Uchwałą Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 11 czerwca 1964 r., zrealizowano pierwszą inwestycję na tym terenie - halę targową PSS „SPOŁEM". W 1968 r. na teren cmentarza przy ul. Bema przeniesiono z Rynku Siennego miejską targowicę. W miejscowym planie szczegółowym zagospodarowania przestrzennego Białegostoku - Śródmieście Rejon administracyjny Śródmieście, zatwierdzonego uchwałą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z dnia 7 kwietnia 1970 r. teren cmentarza żydowskiego przeznaczony został na zespół urządzeń obejmujących budynki organizacji społecznych i administracyjnych, biur projektowych, centrali telekomunikacyjnej, hotelu i biura obsługi turystycznej oraz urządzenia handlu, gastronomii, rzemiosła i lokale klubowe wraz z towarzyszącymi urządzeniami terenowymi, jak: parkingi, przejścia piesze, zieleń, urządzenia sanitarne. Istniejąca hala targowa przeznaczona została do adaptacji i do zamiany w perspektywie na obiekt typu supermarket. Zgodnie z w/w planem wydano decyzję dotyczącą budowy budynku administracyjnego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział Białystok. Zatwierdzenie planu realizacyjnego i wydanie pozwolenia na budowę budynku ZUS nastąpiło decyzją Architekta Miejskiego w Białymstoku z dnia 24 sierpnia 1986r. Na nowym targowisku 24 czerwca każdego roku, odbywały się doroczne, tradycyjne jarmarki „Na Jana". Targowica funkcjonowała do końca lutego 1992 r. Wówczas handel z Bema przeniesiono na tereny przy ul. Kawaleryjskiej. Następnie na cmentarzu powstał dziki parking, z którego korzystali klienci hali mięsnej i ZUS. W maju 2001 roku, podczas rozbudowy obiektu biurowego ZUS oraz przebudowy i budowy przyłączy infrastruktury technicznej, naruszono szczątki ludzkie. 87 fragmentów kości dawnych mieszkańców miasta trafiło do Zakładu Medycyny Sądowej. W październiku 2007 r. w dwóch skrzyniach przy nadzorze Naczelnego Rabina Polski Michaela Schudricha wróciły one na miejsce, skąd zostały wykopane. W latach 2008-2009 wykonano granitowe i brukowane alejki, a nasadzone bukszpany utworzyły gwiazdę Dawida. Porządkowanie kirkutu wykonano na zlecenie magistratu. W 2007 r. z jednej z posesji przy ul. Bema wyjęto dwie macewy, pełniące funkcję stopni schodowych, które następnie przewieziono na teren cmentarza przy ul. Wschodniej. W 2015 roku z terenu parkingu przy ul. Bema wydobyto macewę. którą przewieziono do Muzeum Historycznego w Białymstoku, skąd trafiła do Muzeum Wnętrz Pałacowych w Choroszczy. W 2017 roku z terenu jednej z posesji przy ul.Bema przewieziono na teren cmentarza przy ul. Wschodniej w Białymstoku dwie macewy i trzy cokoły. Podczas prac archeologicznych prowadzonych w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza w 2019 r. wzdłuż ul. Kard. St. Wyszyńskiego nie stwierdzono śladów wykopów grobowych i udokumentowano jedynie istnienie nawarstwień przemieszanych w pasie przylegającym do ulicy. Istnienie cmentarza potwierdzone jest od lat 60-tych XIX w. Odnotowany został m.in. na mapie włości białostockiej z 1864 r. Od tego momentu cmentarz odnotowywany był na wszystkich mapach miasta, m.in. 1866 , planach perspektywicznych z 1880 i 1887 r. ,mapie z ok. 1910 r. , Planie miasta z 1934 r., Planie Wojewódzkiego Miasta Białegostoku z 1937 r. Planie stref budownictwa ogniotrwałego i nieogniotrwałego z 1939 r. odnotowany na Planie der stadt Bialystok 1942, Planie miasta z 1960 r. ( zdjęcie metodą fotokombinowaną w 1958 r., oprac. w 1959 r.) i innych. W kwietniu 2015 r. Gmina Żydowska w Warszawie, w związku z uzyskaniem informacji o toczącej się procedurze uchwalania Planu Zagospodarowania Przestrzennego części osiedla Centrum ( rejon Młynowej i Cieszyńskiej) zleciła geodecie uprawnionemu wykonanie synchronizacji przebiegu granic cmentarza określonych m.in. na podstawie mapy miasta Białegostoku z 1937 r. w skali 1:5000 oraz aktualnych granic działek ewidencyjnych. Wykonana synchronizacja potwierdziła ustalenia Urzędu Miasta i Miejskiego Konserwatora Zabytków.
BIAŁYSTOK, gm. loco, Pomnik Wielkiej Synagogi, obecnie ul. Suraska, Wielka Synagoga przy ul. Bożniczej-Wilczej, zbudowana została w latach 1909-1913 według projektu Samuela J. Rabinowicza. 27 czerwca 1941 r. hitlerowskie bataliony policyjne 309 i 316 spaliły synagogę wraz z około 2 tys. uwięzionych w niej Żydów (wg innych przekazów było w niej ok. 700 osób, z tolerancją ok. 200-300 osób - mężczyzn, kobiet i dzieci; pozostałe osoby zginęły tego dnia na terenie miasta). Obecnie na miejscu spalonej synagogi znajduje się pomnik - zniszczona kopuła synagogi oraz monument z tablicą pamiątkową o treści: ŚWIĘTY WSPANIAŁY NASZ PRZYBYTEK STAŁ SIĘ PASTWĄ OGNIA, 27 CZERWCA 1941 R. 2 000 ŻYDÓW NIEMIECCY MORDERCY SPALILI W NIM ŻYWCEM, OUR SPLENDID SANCTUARY FELL VIVTIM TO/ THE FLAMES OF JUNE 27.1941.2000 JEWS WERE/ BURNT ALIVE IN IT BY THE GERMAN NAZI MURDERS/ ....(...). Napisy na mniejszych tablicach: FUNDATORZY POMNIKA/ ŻYDZI BIAŁOSTOCCY/ Z CAŁEGO ŚWIATA/ MIASTO BIAŁYSTOK/ FOUNDERS OF THE MONUMENT/ BIALYSTOK S JEWS/ FROM ALL OVER THE WORRLD/ THE CITY OF BIALYSTOK/ BIALYSTOK 16.08.1995// INICJATORZY BUDOWY POMNIKA/ SAM SOLASZ/ BIALISTOKER CENTER NY USA/ MICHAL FLIKIER/ ZWIĄZEK BIAŁOSTOCZAN W IZRAELU//. Ufundowany w 1995 roku przez Żydów białostockich z całego świata oraz Miasto Białystok. Inicjatorami budowy pomnika byli Sam Solasz (Bialistoker Center N.Y. USA) oraz Michał Flikier (Związek Białostoczan w Izraelu). Pomnik wykonano wg projektu Marii Dżugały-Sobocińskiej, Stanisława Ostaszewskiego i Dariusza Sobocińskiego. Prochy ofiar mordu zostały zasypane na cmentarzu przy ul. Mińskiej (obecnie Park Centralny przy ul. K. Kalinowskiego). Według relacji Szamaja Kizelsztejna ciała zostały tam przewiezione przez Żydów z Bractwa Pogrzebowego. Według innych relacji ciała Żydów - popiół z synagogi - wyrzucono do pojemników na śmieci. (Eva Kracowski, Tobia Cytron).
Po wojnie, w 1946 r., ocalałe wśród zgliszcz, wypalone mury synagogi rozebrano. Zachowano jednak wówczas zarys fundamentów i w ich wnętrzu wzniesiono niewielki obelisk. W 1958 r. na południowej, szczytowej ścianie nowo wzniesionego budynku przy ówczesnej ul. B. Wesołowskiego 1 (obecnie Suraska), należącego do Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej (obecnie Region Podlaski NZSS „Solidarność"), wmurowano tablicę pamiątkową wykonaną z białego marmuru, ufundowaną przez Towarzystwo Społeczno- Kulturalne Żydów w Polsce oraz Zarząd Miejski Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBOWiD). We wnęce o głębokości ok. 15 cm na wysokości ok. 240 cm wmurowano tablicę o wymiarach 80/45 cm. Treść inskrypcji na tablicy: ŚWIETLANEJ PAMIĘCI TRZECH/ TYSIĘCY MĘCZENNIKÓW ŻYDOWSKICH/ ŻYWCEM SPALONYCH W DUŻEJ/ SYNAGODZE W BIAŁYMSTOKU/ PRZEZ HITLEROWSKICH MORDERCÓW/ W DNIU 24 CZERWCA 1941 R. Dalej sześć wersów ww. tekstu w języku hebrajskim. Poniżej: W 15-TĄ ROCZNICĘ POWSTANIA W GETCIE/ BIAŁOSTOCKIM/ 16.VIII.1943 R. 16.VIII.1958 R.//. Pod tablicą znajdował się symboliczny grób otoczony ogrodzeniem z rur stalowych, wspartych na dwóch betonowych słupach. Wewnątrz ogrodzenia posadzono jałowiec. Przed grobem ustawiono donicę na kwiaty.
BIAŁYSTOK, gm. loco, ul. Malmeda 10, dawniej - do 1946 r. - ul. Kupiecka, Miejsce Pamięci. Na elewacji bocznej budynku z lat 50. XX w. wykonana z czarnego marmuru tablica pamiątkowa o wymiarach 99/67 cm, z napisem w języku polskim i hebrajskim: TU ZGINĄŁ Z RĄK MORDERCÓW/ HITLEROWSKICH 8.II.1943 R./ ICCHOK MAŁMED / BOHATER BOJOWNIK GETTA/ BIAŁOSTOCKIEGO / CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI//. Pod tablicą został umieszczony symboliczny grób, otoczony słupami połączonymi łańcuchami, o dużych, kolczastych ogniwach. Największy, narożny,pierwotnie z zagłębieniem do umieszczenia znicza. Tablica została odsłonięta 16 sierpnia 1948 roku.
BIAŁYSTOK, gm. loco, ul. Witolda Sławińskiego 8, na terenie koszar dawnego 11 Charkowskiego Pułku Ułanów Rosyjskich, później 10 Pułku Ułanów Litewskich, obecnie na zapleczu koszar. Miejsce egzekucji jeńców Armii Radzieckiej, a także Polaków i Żydów. W 1984 r. zbudowano pomnik upamiętniający 3 tys. jeńców radzieckich, którzy zginęli na terenie koszar w latach 1941-44. Oryginalne, nieistniejące już napisy zawierały treść: W LATACH 1941-1943 NA TYM TERENIE WŁADZE HITLEROWSKIE UTWORZYŁY OBÓZ JENIECKI W KTÓRYM PRZEBYWAŁO OKOŁO 11 TYS. ŻOŁNIERZY ARMII RADZIECKIEJ NA SKUTEK TRAGICZNYCH WARUNKÓW NIELUDZKIEGO TRAKTOWANIA I GRUPOWYCH EGZEKUCJI ZGINĘŁO OKOŁO 3 TYSIĘCY JEŃCÓW (tablica z brązu o wymiarach 50 cm / 39 cm / 2 cm), oraz: ŻOŁNIERZOM ARMII RADZIECKIEJ ZAMORDOWANYM W OBOZIE JENIECKIM PRZEZ FASZYSTÓW HITLEROWSKICH W LATACH 1941-1943 ŻOŁNIERZE I PRACOWNICY CYWILNI WRZKB BIAŁYSTOK DN 12-10-1984 R. (litery o wysokości 2,5 cm - 4 cm, odlane z brązu, umieszczone na głazie; WRZKB - Wojskowy Rejonowy Zarząd Kwaterunkowo-Budowlany). Głaz na podmurówce z bloków granitowych, otoczony murem. W 2010 r. teren uporządkowano, mur otynkowano i pomalowano usuwając obraźliwe symbole i napisy. W 2015 roku staraniem ks. Proboszcza parafii Św. Jerzego w Białymstoku, władze miejskie na nowo zaaranżowały najbliższe otoczenie pomnika, umieszczone nowe tablice wzbogacone o nowe treści historyczne. Głaz otoczony jest otynkowanym murem na planie litery L. Na głazie umieszczono dwie prostokątne tablice z napisem: „Ludzie ludziom zgotowali ten los./ Zofia Naukowska, Medaliony// i poniżej: Jeśli pamięć ludzka zaginie-/ niechaj przed potomnymi ten kamień oskarża.// W 70. Rocznicę zakończenia II. wojny światowej w Europie.// Białystok, dnia 8 maja 2015 roku//.Na zachodniej, krótszej części muru umieszczono dwie granitowe tablice z napisami: W okresie od czerwca 1941 roku do czerwca 1943/ roku na terenie tutejszych koszar władze hitlerowskich/ Niemiec utworzyły przejściowy obóz jeniecki dla/ żołnierzy Armii Czerwonej. Przeszło przezeń 90 000 jeńców. Podczas grupowych egzekucji na terenie/ koszar i poza nimi, a także na skutek tragicznych/ warunków i nieludzkiego traktowania kilka tysięcy/ żołnierzy przebywających w niewoli straciło swe życie.// Na drugiej tablicy: Wraz z rozpoczęciem likwidacji gett w Okręgu Białostockim/ tutejszy kompleks koszarowy służył jako jeden z niemieckich/ obozów zbiorczych dla ludności żydowskiej. Przez kilka tygodni./ od listopada do połowy grudnia 1942 roku, skoncentrowano/ w nim od 9.000 do 18.000 osób pochodzenia żydowskiego/ z powiatów białostockiego i bielskiego. Niektóre z nich rozstrzelano/ na miejscu, większość niemieckie władze okupacyjne wysłały/ stad na śmierć do obozu zagłady w Treblince.// Jedna z relacji opublikowana w białostockiej prasie w 2008r.: „ Białystok. Moja ciocia widziała, jak przy ul. Sławińskiego, tam gdzie w wykopach znaleziono kilka dni temu ludzkie szczątki, Niemcy rozstrzeliwali Żydów - powiedział nam wczoraj Ireneusz Biesionowski, który wychował się właśnie w tej okolicy. - Ciocia mieszkała przy ul. Żeromskiego. Jej drewniany dom do dziś tam stoi. Jak byłem mały, nieraz opowiadała mi, jak widziała pędzonych przez Niemców Żydów. Mówiła, jak ci ludzie krzyczeli, kiedy zorientowali się, co ich czeka. Kiedy zobaczyli wykopane rowy - wspominał pan Ireneusz, który do dziś pamięta zarys mogił przy ul. Sławińskiego".
BIAŁYSTOK, gm. loco, ul. Wschodnia, (Bagnówka), tzw. Nowy. Cmentarz założony w końcu XIX w. (ok. 1890 r.), w 1937r. zajmował powierzchnię ok. 12,5 ha, zachowany częściowo na powierzchni ok. 10 ha. Na pozostałej części zbudowano osiedle domków jednorodzinnych. Zachowanych około 6 tys. nagrobków wykonanych z piaskowca, granitu, marmuru i betonu. Napisy wykonane są w języku hebrajskim, jidysz, polskim, rosyjskim i niemieckim. Na terenie cmentarza, w pobliżu zbiorowej mogiły, znajduje się obelisk upamiętniający ofiary pogromu z 1906 r. Okolicznościowe epitafium, znajdujące się na jego powierzchni, w języku hebrajskim skomponował słynny poeta Zalman Sznejur. W 1996 r. obelisk po dewastacji został odnowiony ze środków naczelnego rabina Polski, Michaela Schudricha. W 1922 r. na cmentarzu zbudowano ohel (namiot), poświęcony wybitnemu białostockiemu rabinowi, Chaimowi Herszowi Halperinowi, który zmarł w 1919 r., ufundowany przez białostockich Żydów z Nowego Jorku. Cmentarz funkcjonował ponad 50 lat. Wg danych z Urzędu Stanu Cywilnego w Białymstoku corocznie przybywało na cmentarzu ok. 500 pochówków. W tym czasie wytyczono na nim ok. 76 kwater. Ogrodzony był ceglanym, nieotynkowanym murem, przykrytym prawdopodobnie dachówką. Z uwagi na dużą powierzchnię posiadał kilka wejść. Do dzisiaj zachowała się częściowo, brama od strony ul. Wschodniej. Według relacji mieszkańców Białegostoku kirkut ten przetrwał wojnę bez zniszczeń. Po likwidacji getta, w kolejnych latach, powoli ulegał on degradacji i zniszczeniu. W 1966 r. przejęty został przez Skarb Państwa. Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce 14 kwietnia 1969 r., gdyż jeszcze wówczas, nie posiadał on decyzji o zamknięciu. W okresie powojennym cmentarz był zaniedbany i systematycznie niszczony. Rozebrano ogrodzenie, rozkradano nagrobki, zniszczono wschodnią część cmentarza podejmując decyzję o budowie domów jednorodzinnych. W 1970 r. Wojewódzka Rada Narodowa złożyła propozycję przejęcia opieki nad cmentarzem, Związkowi Religijnemu Wyznania Mojżeszowego w Warszawie. Pozostała ona bez odpowiedzi. Obecnie cmentarz znajduje się pod opieką Gminy Białystok. W 2006 r. na zaproszenie Centrum Edukacji Obywatelskiej Polska - Izrael przyjechała do Białegostoku grupa z organizacji ASF czyli Akcja Znaku Pokuty - Służba dla Pokoju. Młodzi Niemcy sprzątali cmentarz. Po nich przyjechało 180 oficerów armii izraelskiej. Cmentarz przy Wschodniej pomagali sprzątać także uczniowie białostockich szkół. W maju 2009 r. prace porządkowe prowadzili amerykańscy studenci. W sierpniu 2010 r. studenci z Niemiec oraz z Anglii i Rosji z organizacji ASF wspólnie z Centrum Edukacji Obywatelskiej Polska - Izrael oczyszczali macewy z mchów, myli je oraz przywracali im napisy. Prace porządkowe prowadziła młodzież z USA i Izraela. W sierpniu 2011r. oraz w 2012r. młodzież z Niemiec, Ukrainy i Izraela, kontynuowała prace porządkowe, pionowała wywrócone macewy oraz przywracała na nich napisy. Ze względu na posiadane wartości historyczne, artystyczne i naukowe cmentarz został wpisany do rejestru zabytków województwa podlaskiego pod nr. A-89 (nr rej. dawn. woj. białostockiego - 654), decyzja z dnia 30.12.1987 r.
Zinwentaryzowane nagrobki: ∩ RACHELA CÓRKA MOSZE CHACKELESA 1893 ∩ MEITA DEWORA CÓRKA BENJMINA 1895 ∩ CHAJA LAMPERT CÓRKA CIWI HIRSZA LAMPERT k. XIX w. ∩ JEHUDA WENDEL SYN MORDEHAJA 1894 ∩ FAJGEL TIFERMAN CÓRKA GAONA JEHOSZUY ŻONA AWRAHAMA ICCHAKA 1901 ∩ NITEL LIPSZIC k. XIX w. ∩ MALKA LITWIŃSKA CÓRKA ELI CIWI LITWIŃSKIEGO Z KARBINA 1899 ∩ ESTER ROSENTHAL CÓRKA KAPŁANA ZEEW WOLFA 1874 ∩ RACHELA WIGDOROWIC CÓRKA GERSZONA HEFNERA 1902 ∩ FEIGEL CÓRKA SENDERA PERESA 1894 ∩ BILA CÓRKA ISRAELA 1897 ∩ NAT POTOKSKI SYN ARI LEJBA 1914 ∩ MINEM SZUW CÓRKA JOSEFA 1906 ∩ CHANIE ZAWACKA CÓRKA SZLOMY MASZANZNIKA 1902 ∩ ICCHAK GENDELMAN SYN DAWIDA 1909 ∩ KOHEN ELTANAN KAPŁAN SYN JEHUDY 1894 ∩ JAKOW SZAPIRO 1910 ∩ KOHEN MOSZE ROTSZILD SYN JEHUDY HAKONENA 1903 ∩ KOHEN CADOK PRUŻANSKI SYN SZMULA OK.1900 ∩ ICCHAK ZILBERT SYN ELJACHU AKIWY 1912 ∩ SARA RAWIC CÓRKA SZMUELA BER 1897 ∩ RIWKA CÓRKA MANISZA WARSZAWIC 1876 ∩ SARA CÓRKA JAAKOWA MICHELA 1907 ∩ DEWORA CÓRKA SZOELA 1902 ∩ MENACHEM LJUBEL SYN CIWI HIRSZA 1899 ∩ ICCHAK BRISKER SYN AWRAHAMA 1909 ∩ BELA SOPOĆKOWSKA CÓRKA JOSEFA 1908 ∩ RASZA PEREC CÓRKA GAONA ELI 1900 ∩ BECALEL BENDIT SYN BARUCHA 1894 ∩ LEA RACKA CÓRKA AWRAHAMA 1891 ∩ CHAIM ROWIŃSKI SYN CECILA 1905 ∩ MURKA WIGODSKA CÓRKA AWRAHAMA ASZERA Z RODU GINEBURG Z HURONA 1901 ∩ HELKA SZTAJN CÓRKA GERSZONA 1914 ∩ AWRAHAM BORIS SYN ISRAELA 1898 ∩ CHAIM LUBLINER SYN BENJAMINA ZEEW WOLFA 1905 ∩ CHALAWNE SZTAJN SYN ICCHAKA MERKELA 1888 ∩ DEWORA CÓRKA ICCHAKA GOLDBERGA 1906 ∩ ARI LEJB GINSBURG SYN CIWI HAKONENA 1902 ∩ SZLOMO SZTUFLER SYN SZMUELA 1908 ∩ HANDEL LJUBAWSKI CÓRKA SZALOM MARIAN 1907 ∩ ISRAEL RAFALOWSKI 1899 ∩ FALATA BRAMSON 1900 ∩ ZISEL CÓRKA JAAKOWA MORANCA 1908 ∩ CIWI GIZBERG SYN ARIE LEJB HAKONENA 1909 ∩ AWRAHAM CITRON SYN SZNEUR ZELMANA 1904 ∩ JAKOW SOLOWIEJCZYK SYN ICCHAKA PRZEWODNICZĄCEGO GMINY Z HURONA 1904 ∩ ARI LEJB FARBER SYN CHAIMA 1905 ∩ CIWI HIRSZ SMAGLER SYN JEHOSZUY 1906 ∩ ICCHAK LAJWINZOHN SYN MORDECHAJA 1901 ∩ SARA FRISZ CÓRKA GAWRIRIELA 1900 ∩ ZLATA ZILBELMAN CÓRKA MOSZE CHAIMA HALEWI 1907∩DAWID NAFTALI 1894 ∩ ICCHAK ROBINSTEJN SYN ABRAHAMA 1903 ∩ MOSZE LEJB MISZANDZNIK SYN ICCHAKA ELISZERA 1902∩SARA CÓRKA JEHUDY HAKONENA 1894 ∩ LEA 1905 ∩ JAAKOW ZELIG SYN JEHOSZUY 1903 ∩ MEIR ZAK SYN TUWI HAKONENA 1914 ∩ ISRAEL LITWAK SYN JAAKOWA ZEEW 1907 ∩ FEJGEL MEIR CÓRKA SZLOMO 1904/5 ∩ ESTERA REJZEL CÓRKA JAAKOWA HALEWI 1896 ∩ MOHER ABBA MALMED SYN ELISZERA 1901 ∩ JAAKOW SZAJNA SYN ZEEW 1904 ∩ DAWID WILEŃSKI SYN SZMUELA 1899/1900 ∩ ARIE LEJB ok. 1900 ∩ DAWID SIDOROŃSKI SYN JESZEAJA JOSEFA 1910 ∩ ZEEW SELIKES SYN ARI LEJBA 1897 ∩ FEJGEL MOLOJOS CÓRKA NATANA NETA HAKONENA Z SZERISZOWA 1902 ∩ CHAIM BUDZICKI SYN BUDZICKIEGO Z MIŃSKA 1896/7 ∩ JOCHE CÓRKA SYMCHE BERKOWI CZ 1897 ∩ MOSZE KAWLER SYN AWRAHAMA 1913 ∩ BASZA LAZERS CÓRKA CIWI GASZ 1902 ∩ NACHUM ULIŃSKI SYN WASMANA 1902 ∩ ELIZER SYN BENJAMINA 1894 ∩ FRUMA STEIN CÓRKA NATANA 1901 ∩ ATIL EDELSTEIN CÓRKA HERCA 1919 ∩ JAAKOW SZLOM GOLDBERG SYN ELI CHAIMA Z JANOWA 1921 ∩ PASZA BEJLI GUTMAN CÓRKA CIVI 1920 ∩ MENACHEM ZAK SYN JEHUDY LEJBA 1918 ∩ MEIR STURMAK SYN TUDRUSA 1920 ∩ DINA JAGODA CÓRKA JONASZA 1929 ∩ ABRAHAM MENACHOWSKI SYN OSIPA 1909 ∩ SZLOMO HIRSZ EIN 1904 ∩ MARIA GOLDBAUM 1901 ∩ ISRAEL KALIEZKI 1907 ∩ PAN CVI AARON SYN ELJA (...) 1895 ∩ ELIZER SYN SZLOMY RABINOWICZ 1908 ∩ SZLOMO ARIEL SOSZYCKI SYN SZIMEONA SOSZYCKI ZAMORDOWANY PRZEZ MORDERCÓW 1906 ∩ ELIZER SYN JOSEFA Z TRESTINY 1894 ∩ BARUCH SYN JOSEFA Z TRESTINY 1896
∩ EFRAIM POTOKSKI SYN NATANA 1902 ∩ MEIR SZALOM SYBIRSKI SYN NACHUMA MOSZE SYBIRSKI 1904 ∩ BENIAMIN POTOKSKI SYN NISANA POTOKSKI 1903 ∩ MOSZE CHAIM SYN SZLOMO LEJBA WINIK 1901 ∩ ELIEZER SYN HILELA OK. 1900 ∩ ARIE LEJB OK. 1900 ∩ JEHUDA MAZUR SYN JAAKOWA MAZUR 1898 ∩ JEHUDIT TIDRER CÓRKA JECHASKELA TIDRER 1903 ∩ SZIMEON OK. 1900 ∩ JAAKOW BIBER SYN GERSZONA BIBER OK. 1900 ∩ CÓRKA PANA NAFTALEGO OK. 1900 ∩ NAJDORF 1917 ∩ JOCHE CÓRKA SYMCHE BERKOWICZ 1897 ∩ GITEL CÓRKA RABINA CHAIMA BRIKERA 1895 ∩ ROZALIA PAPPE 1933 ∩ RABI MEIR SYN RABIEGO TUDRUSA STURMAK ∩ RACHEL HINRA CÓRKA RABIEGO MOSZE CHACKELES ∩ AWRAHAMA BARGALOWSKIEGO 1895 ∩ LEA ok. 1900 ∩ ...ZEEW SYN ARONA 1896 ∩ CHAJA RIWA CÓRKA AWRAHAMA ABA 1893 ∩ ŻONA AWRAHAMA GOTLER 1900 ∩ SARA CÓRKA AWRAHAMA 1892 ∩ HIRSZ WOLF SYN AJZYKA LEJBA 1899 ∩ CHAWA CÓRKA IZRAELA JAAKOWA MINES 1899 ∩ CHAIM MAJRIS SYN SZMUELA REUWENA 1893 ∩ MOSZE ZELMAN SYN PANA GERSZONA NOŻYK 1896 ∩ SARA DWORA CÓRKA ANSZILA 1894 ∩ MORDECHAJ SYN NOHA 1892 ∩ BENCJON SYN ALEKSANDRA BLOCH 1900 ∩ FEJWEL SYN JESZAI BLOCH 1899 ∩ ZUSMAN MEIR SYN ELI SZMUELA KNYSZYŃSKI 1894 ∩ CHAJKA CÓRKA FAJWELA 1897 ∩ MEIR SYN ZEEWA 1894 ∩ MIRIAM GITEL CÓRKA GEDALIE 1895 ∩ JAAKOW DAWID SYN IZRAELA BOROWSKI 1898 ∩ ZELDA CÓRKA ELISZERA 1897 ∩ GEDALI SYN IZREAELA Z RODU LEWITOW ARUSZKES 1893 ∩ ICCHAK GOLDFARB 1897 ∩ AWRAHAM Z WYSOCKIEGO GOLDMAN 1898 ∩ ARI LEJB Z RODU LEWITOW 1896 ∩ ICCHAK SYN MENACHEMA MENDLA MATES 1904 ∩ CHAJA CÓRKA ZEEWA SZNAJDER 1900 ∩ LIPSZA CORKA PANA MEIRA 1894 ∩ FRUMA NAREWSKA CÓRKA PESACHA ŻONA MOSZE CWI NAREWSKIEGO 1894 ∩ GITEL CÓRKA DOW BERA ŻONA LEJBA BITERMANA 1894 ∩ ESTER RACHEL CÓRKA AWRAHAMA ZEEWA 1893 ∩ MERKA LEA CORKA AWIGDORA JANOWER 1894 ∩ CHANA CÓRKA BARUCHA 1892 ∩ ...DOW ARIE SYN MOSZE ZALMANA ABERSZTAJNA 1909 ∩ BENIAMIN BISZKA SYN ELIZERA Z DOMU KOHENOW 1895 ∩ GUTKE GONIĄDZKA CORKA JEHASKELA 1904 ∩ MĘDRZEC NECHEMIA SYN MOSZE....∩ HILDA PESZE CÓRKA CWI HIRSZA PRESA 1896 ∩ AZRIEL NACHMAN SYN JAAKOWA ARIE Z SOKÓŁKI....∩ MALKA RAJZEL CÓRKA RAB. MORDECHAJA ŻONA LEJBA JANOWSKIEGO 1903 ∩ RAB. JAAKOW SYN RAB. MOSZE ICCHOKA KOHENA KACA 1903 ∩ MENDEL SYN ZYSKINDA CZERNICHOWSKI 1915 ∩ TOJWA BESZA 1900 ∩ CÓRKA DOW BERA 1900 ∩FRAJDA CÓRKA ...SUKOT...LPK 1900 ∩ LEJBA CÓRKA SZLOMO GRODZIŃSKI 1903 ∩ JAAKOW 1900 ∩ LEJB SYN SZMUELA Z RODU KOHENOW ok. 1890 ∩ ESTER CÓRKA SZMUELA 1893(?)-4(?) ∩ KAJLA CÓRKA RAB.JOELA ok. 1900 ∩ FAJGA CÓRKA NATANEL 1895 ∩ RYWA FAJGEL CÓRKA SZMEONA JAAKOWA Z RODU KOHENOW 1897 ∩ PESA CÓRKA AARONA 1898 ∩ TOJWA CÓRKA CWI HIRSZA 1894 ∩ RACHEL LEA CÓRKA MORDECHAJA ŻONA ALEKSANDRA OK. 1895 ∩ FEJGA CÓRKA AARONA 1899 ∩ LEA CÓRKA AWRAHAMA Z RODU KOHENOW ŻONA FEDERA 1895 lub 1890 ∩ JAAKOW SYN GERSZONA BIBER OK. 1900 ∩ ...CÓRKA NAFTALEGO OK. 1900 ∩ NAJDORF 1917 ∩ JOCHE CÓRKA SYMCHE BERKOWICZ 1897 ∩ JOSEF SYN BACALELA OK. 1900 ∩ JEHUDA OK. 1900 ∩ MOSZE OK. 1900 ∩ CHAWA CÓRKA MOSZE OK. 1900 ∩ SYN CWI 1903 ∩ ZLATKA RAJZEL WILCIK CÓRKA SZMUELA 1903 ∩ JOHE CÓRKA JOSEFA WILCIK 1903 ∩ ELIZER SYN SZLOMO 1894 ∩ ISACCHAR GOLDBERG SYN JAAKOWA 1906 ∩ JEHIDIT CÓRKA ARIE LEJBA ŻONA IZRAELA CWI 1897 ∩ RAB.JAAKOW JECHASKEL SYN NACHUMA 1897 ∩ MOSZE SYN NACHUMA FALKA KALMANOWICZ 1905 ∩ ITKA CÓRKA DOWA DOMORADZKA 1906 ∩ RAJZEL CÓRKA MOSZE ŻONA SENDERA ARONZONA 1903 ∩ BAJLA CÓRKA MOSZE GWIRCA 1905 ∩ LIBA CÓRKA MORDECHAJA LIPKES 1902 ∩ ZEEW SYN ZEEWA SZNAJDER 1899 ∩ RACHEL LEA CÓRKA... ROZENTAL1898 ∩ TODROS SYN IZRAELA SZTURMAK 1896 ∩ CHAIM NATA SYN ZEEWA HERSZFELD 1897 ∩ LIBA OK.1900 ∩ FRAJDA CÓRKA ABA SZLOMO ŻONA BARUCHA 1897 ∩ RACHEL CÓRKA NOACHA OK.1890 ∩ MOSZE OK. 1900 ∩ ESTER CÓRKA JAAKOWA Ok.1900 ∩ CHANA RACHEL CÓRKA ARIE LEJBA ŻONA MORDECHAJA KRUGLAJNSKI 1906 ∩ CÓRKA JOSEFA PRIWALSKA 1899 ∩ MIRIAM CÓRKA MOSZE LIPA 1905 ∩ RAJCA CÓRKA ELIZERA ŻONA ELI LEJBA CZARNIECKA ∩ 1898 ∩ SZYFRA BASZA CÓRKA JEHOSZUY ŻONA MOSZE SZCZUPAK 1899 ∩ DWASZE ( DWOSZE) CÓRKA CHAIMA DOWA 1896
∩ BENIAMIN SYN JOSEFA 1891-(2?) ∩ TOJWIA LEA CÓRKA JAAKOWA ARIE MISIAKERA OK.1900 ∩ RAJZEL CÓRKA CWI 1894 ∩ JAAKOW SYN JESZAJAHU BERKNER 1909 ∩ DAWID ICCHAK SYN JAAKOWA Z RODU KOHENOW ok. 1917∩ JAAKOW NOACH SYN MOSZE SZLACHTERA 1900 ∩ CHAIM NATA SYN ZEEWA HERSZFELD 1897 ∩ RACHEL LEA CÓRKA .... ROZENTAL 1898 ∩ JOSEF SYN BECALELA OK.1900 ∩ ELIZER SYN SZLOMO 1894 ∩ LEJB .......OWICZ ok. 1902 ∩ AWRAHAM ICCHAK ok. 1905 ∩ MIRIAM CÓRKA IZRAELA ZAK ( ŻAK) 1895 ∩ ...RABINOWICZ 190..(?) ∩ NATAN LUB SYN NATANA 1895 ∩ ICCHAK MENDEL SYN JEKUTIELA BORUCHOWICZ OK.1902 ∩ ICCHAK NACHUM SYN ISZAJACHU 1897 AARON HIRSZ SYN AWRAHAMA LINCZEWSKI 1910 ∩ SZLOMO ZALMAN SYN MOSZE AARONA HIRSZHORN 1904 ∩ MOSZE NAHUM SYN ICCHAKA ZELMANA ASZKENAZY 1895 (98?) ∩ ZELDA CÓRKA LEJBA JAAKOWA LAPIDUS 1898 ∩ RAJZEL CORKA CWI 1894 ∩ BENIAMIN SYN JOSEFA 1891(2?) ∩ JAAKOW SYN JESZAJAHU BERKNER 1909 ∩ DAWID ICCHOK SYN JAAKOWA Z RODU KOHENOW OK.1917 ∩ SZLOMO ZALMAN SYN MOSZE HARONA 1903 ∩ AARON HIRSZ SYN AWRAHAMA LINCZEWSKI 1910 ∩ MOSZE JEHASKEL SYN MONISZA Z RODU KOHENOW ∩ AWRAHAM AJZYK SYN JAAKOWA FIK (PIK) Z HORODNA ( GRODNA) 1894 ∩ MORDECHAJ CWI SYN JEHOSZUA KOSTOW Z HORODNA ( GRODNA) 1901 ∩ JAAKOW NOAH SYN MOSZE SZLACHTERA 1900 ∩ TOJWA CÓRKA HESZELA KACENELLENBOGEN 1906 ∩ LEA CÓRKA DAWIDA ZEEWA 1895 ∩ DOW BER SYN MOSZE SZMUELA DOJLIDZKI 1897 ∩ ESTER WASZLIKOWSKA CÓRKA IZRAELA Z RODU KOHENOW 1906 ∩ ESTER CÓRKA SZLOMO ŻONA KOPELA SZOCHETA 1904 ∩ SARA GUTMAN CÓRKA ZEEWA 1902 ∩ GINENDEL CÓRKA ARI ŻONA JEHUDY MAZUR 1898 ∩ ESTER CÓRKA SZLOMO ŻONA KOPELA SZOCHTERA 1904 ∩ JEHIDIT CÓRKA ARIE LEJBA ŻONA IZRAELA GOLDSZTAJN 1892 ∩ ISACCHAR GOLDBERG SYN JAAKOWA 1906 ∩ ITKA CÓRKA DOWA DOMORADZKA 1906 ∩ MOSZE KALMANOWICZ 1905 ∩ MOSZE SYN AWRAHAMA JAAKOWA WALACH 1894 ∩ GEDALIE KABROWICKI SYN JEHOSZUA 1900 ∩ MEIR MAJLECH SYN CWI 1902 ∩ SZLOMO JEHUDO SYN SZMUELA CWI Z RODU LEWITÓW 1894 ∩ MALKA CÓRKA MORDECHAJA GIMPLA 1898 ∩ MINDEL OK. 1900 ∩ ZELDA OK. 1900 AWRAHAM ICCHAK HENDLER 1900 ∩ RABI IZRAEL SYN RABIEGO JAKOWA LEJBA HALEWI RAFALOWSKIEGO 1899...
BIAŁYSTOK, gm. loco, ul. Kalinowskiego, przedwojenny adres: Mińska, Sosnowa. Cmentarz założony w 1752 r. ( wg różnych badaczy w 1761 lub 1764 r., 1766 r.), rabinacki, na Przedmieściu za Bramą Suraską, powiększany kilkukrotnie do ok. 2 ha, zamknięty ok. 1890 r. Obecnie Park Centralny z placem zabaw. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Księdze miejskiej białostockiej zachował się zapis pochodzący z 26 lipca 1752 r. o sprzedaży gruntu przez Adama Ochremowicza (26 prętów) i Marcina Adamczuka (9 prętów) na rzecz kahału białostockiego, z przeznaczeniem na mogiłki żydowskie. Transakcji dokonano na zlecenie zwierzchności zamkowej z zastrzeżeniem, że kahał nie ma prawa przywłaszczyć sobie więcej gruntu ponad to, co się wymierzy. c,d, w aktualizacji....................
BIELSK PODLASKI, gm. i pow. Bielsk Podlaski, 1807r.,przy drodze do Brańska, ok. 1,5 ha, zniszczony podczas wojny, mogiły zatarte, zachowane pojedyncze macewy i betonowe nagrobki, pomnik poświęcony rozstrzelanym w latach 1941-1944 oraz współczesne pomniki poświęcone zamordowanym podczas wojny ( dr Naum Lew, rodzina Biernackich). Napis na lastrikowym pomniku: "MIEJSCE EGZEKUCJI / OBYWATELI POLSKICH / NARODOWOŚCI ŻYDOWSKIEJ / ROZSTRZELANYCH W LATACH / 1941 - 1944 PRZEZ / ŻANDARMERIĘ I GESTAPO / NIEMIEC HITLEROWSKICH / WE WSPÓLNEJ MOGILE SPOCZYWA / PONAD 200 OSÓB / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. / SPOŁECZEŃSTWO BIELSKIE / WRZESIEŃ 1967 R.//. Napis na współczesnym nagrobku w języku polskim i hebrajskim: „PAMIĘCI MOJEJ RODZINY / ZAMORDOWANI W TREBLINCE/ RACHEL BRENER/ JAKOW (..) CHANA (..) / SONIA (..) / FRUMA GURWIC (...) / D.BRENER Z RODZINĄ/ TEL AVIV //". Napis na pomniku: „DR NAUM LEW / ZMARŁ TRAGICZNIE /W LOCHACH GESTAPO / W BIELSKU PODLASKIM /W ROKU 1942/ W WIEKU LAT 33//". Napis na leżącej tablicy: „WIECZNY ODPOCZYNEK / DRAGIM RADZICAM / ZGINE (..) W CRASEWOJNY/ BERNACKIM NACHMAN / SEMIONU / HANIE / ZALMAN BELLE / OT BERNACKEGO / SAMUILA I KREWNYCH / ROSJA. (...)". BOĆKI, gm . Bocki, pow. Bielsk Podlaski, 1870r. ( najstarszy nagrobek), ul. Załońska, ok. 60 m na pd. od kościoła parafialnego, ok. 0,6 ha, samosiewy, układ nieczytelny, brak mogił i nagrobków, zniszczony. W 1990r. na terenie cmentarza wzniesiono dwa bloki wielorodzinne, w przeszłości także skład wapna, budynek gospodarczy . BOĆKI, gm. Boćki, pow. Bielsk Podlaski, k. XIX w., 1,2 ha, w pd.-zach. części miejscowości, po pn. stronie drogi do wsi Solniki, na wzgórzu, wśród traw zachowane pojedyncze, betonowe nagrobki (3) oraz fragmenty rozbitych macew. Macewy wykorzystane do prac budowlanych na terenie miejscowości, m.in. do budowy dróg oraz muru ogrodzenia cmentarza katolickiego. BRAŃSK,gm. Brańsk, pow. Bielsk Podlaski; 1,4402 ha. Położony na pd.-zach. od miasta przy drodze Brańsk - Brzeźnica. Założony w 1820r. tzw. „stary cmentarz", w 1852r. powiększony o nową działkę - tzw. nowy cmentarz. Zniszczony podczas II wojny światowej, pierwotny układ uległ zatarciu. Kilkadziesiąt nagrobków pozostało w miejscu ich ustawienia, z pozostałych ponad 100, odnalezionych i odzyskanych na terenie Brańska i okolicznych wsi, po wojnie utworzono lapidarium ( 1988 - 91). Macewy w większości uszkodzone, wykonane są z piaskowca , kamieni polnych i granitów. Na cmentarzu znajduje się zbiorowa mogiła pomordowanych w 1942r. Teren porośnięty lasem. Wpisany do rejestru zabytków woj. podlaskiego pod nr rej. A-76, nr rej. d. białostockie : 773 decyzją z dnia 20.10.1993r. CHOROSZCZ, gm. Choroszcz, pow. białostocki, 0,771 ha, XVIII/XIX w., przy drodze w kierunku Łysek, powstał jako drugi cmentarz. Zachowało się ok. 100 macew, stale nagrobne, pozostałości oheli . W 1986r. zidentyfikowano ponad 250 nagrobków. Najstarsza miała pochodzić z 1797r., inne z pocz. XIX w. Teren zarośnięty roślinnością, ogrodzony siatką. Funkcje grzebalne pełnił do 1942r. Wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. A-86 ( woj. podlaskie), nr rej.: 714 ( d. białostockie) decyzją z dnia 28.12.1988r.
CIECHANOWIEC , gm. Ciechanowiec., pow. Wys. Maz., powierzchnia cmentarza: 2,2343 ha, początki cmentarza sięgają XVII i XVIIIw. Układ kompozycyjny zatarty. Jedyny widoczny materialny ślad cmentarza to pomnik ofiar ludności narodowości żydowskiej, rozstrzelanej przez Niemców w 1940r. Napis na pomniku głosi: "TU SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI OFIAR BARBARZYŃSTWA HITLEROWSKIEGO DOKONANEGO W 1940r. NA 700 OSOBACH LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ". W 2008 roku w miejscowym gimnazjum realizowano program "Przywróćmy pamięć". Teren cmentarza uporządkowano. W czasie II wojny światowej wyrwane macewy służyły do układania chodników. Po wojnie część z nich, która ocalała trafiła do miejscowego muzeum rolnictwa. Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków decyzją z dn. 18 września1987r. pod nr rej. 332 ( d. łomżyńskie). W listopadzie 1941 roku i w styczniu 1942 roku gestapowcy i żandarmi rozstrzelali 23 mieszkańców Ciechanowca i Wysokiego Mazowieckiego - Polaków i Żydów - za działalność komunistyczną. Zwłoki ofiar zakopano w polu. W 1944 roku dokonano ekshumacji zwłok i 12 ofiar pochowano na cmentarzu żydowskim w Ciechanowcu. Dnia 1 listopada 1943 roku gestapowcy rozstrzelali na terenie miasta 20 Żydów z Ciechanowca. Zwłoki zamordowanych zakopano na placu przy ul. Kuczyńskiej. W 1943 roku żandarmi i policjanci niemieccy stacjonujący w Ciechanowcu rozstrzelali na przedmieściu Polki ok. 700 Żydów. Zwłoki ofiar zakopano obok cmentarza. CZYŻEW OSADA, gm. Czyżew, pow. Wys. Maz., tzw. "nowy" z lat 20-tych XX w. ,1,3 ha, pierwotnie ogrodzony ceglanym murem, całkowicie zniszczony podczas II wojny światowej oraz po wojnie, , nagrobki wykorzystano jako budulec, zachowane niewielkie fragmenty nagrobków, młody drzewostan. Na terenie cmentarza "dzikie" wysypisko śmieci. DĄBROWA BIAŁOSTOCKA Sokółka, ul. Wyzwolenia, z XVII w., 1,2065 ha, ogrodzony murem ceglanym, zachowana część nagrobków, teren porośnięty lasem, ostatni pochówek odbył się w 1945 roku. Nagrobki - 269, mogiły - 144. Kamienny pomnik - macewa z napisem: "POŚWIĘCONY PAMIĘCI/ ŻYDÓW DĄBROWSKICH/ SPOCZYWAJĄCYCH/ NA CMENTARZU/ I MIEJSCACH ZAGŁADY/ DEPORTOWANYCH/ W LATACH 1939 - 1945// - FUNDATORZY OGRODZENIA/ RENA HOLSZTEJN, LILLY GRITZ, M.GRABINSKI.//".
DROHICZYN, gm. Drohiczyn, pow. Siemiatycze, 1 ćw. XVI w. Położony poza miastem, przy Al. Jaćwieży, ok. 2 km na południowy wschód od jego centrum, po północnej stronie drogi biegnącej wzdłuż rzeki Bug, na wzniesieniu ze skarpą. Cmentarz od północy, wschodu i od południa tj. od drogi wzdłuż rzeki, nie ogrodzony. Wzdłuż zachodniej granicy działki ogrodzenie z siatki na słupach metalowych, stanowiące część ogrodzenia sąsiedniej posesji. Działka cmentarna w kształcie trapezu o powierzchni prawie 0,50 ha, z tego obszar grzebalny z zachowanymi nagrobkami stanowi ok. 0,20 ha. Kompozycja cmentarza nieczytelna. Wzdłuż wschodniej granicy działki porośnięty gęsto rosnącymi drzewami, głównie leszczynami i osikami. Groby i nagrobki zarośnięte trawami i mchem. Zachowanych ok. 70 macew kamiennych, wiele powalonych, pojedynczy nagrobek murowany z cegły zniszczony. Cmentarz niszczony w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Cmentarz wpisany został do rejestru zabytków województwa podlaskiego, jako ważny element krajobrazu kulturowego dawnej stolicy Podlasia, decyzją z dnia 18.11.2004r. pod nr rej. A-121.
FILIPÓW, gm. loco, pow. suwalski. Cmentarz zajmował powierzchnię 0,9417 ha. Zzachowało się około 20 nagrobków z XIX i XX w. Ostatni pochówek miał miejsce w 1939 r. Cmentarz wpisany do rejestru zabytków pod nr rej.: 740 ( d. woj. suwalskiego) decyzją z dnia 27.11.1989r. GIEŁCZYN, pow. łomżyński, Giełczyński las - Leśnictwo Podgórze, kompleks Czerwony Bór. Cmentarz położony w lesie z dala od zabudowań wsi Giełczyn. W latach 1941-1944 Niemcy dokonywali egzekucji pojedynczych i zbiorowych wykorzystując do tego celu rowy, doły, studnie. Dokładna liczba ofiar nie ustalona. Na miejscu egzekucji cztery pomniki ( w głównych miejscach dokonywania egzekucji): na miejscu kaźni 12 000 Polaków i Żydów, na miejscu kaźni 2000 Żydów, na miejscu rozstrzeliwania więźniów politycznych, na miejscu kaźni 3000 Żydów. Napis na pomniku : „MIEJSCE MASOWEJ KAŹNI/ LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ/ Z POWIATU ŁOMŻYŃSKIEGO/ W LICZBIE OK. 2000 OSÓB/ WYMORDOWANEJ PRZEZ/ BARBARZYŃCÓW HITLEROWSKICH/ W LATACH 1942 - 1943./ GIEŁCZYN 1973 R. - ZBOWiD ŁOMŻA//. W 1973 roku pamiątkowy głaz ufundowany został w przez Żydów - łomżyniaków z Izraela. Mogiła zbiorowa o pow. 15 m 2,ogrodzona słupami betonowymi i metalowymi prętami. Napis na głazie: „MIEJSCE KAŹNI DWUNASTU TYSIECY MIESZKAŃCÓW ZIEMI ŁOMŻYŃSKIEJ ZAMORDOWANYCH PRZEZ FASZYSTÓW HITLEROWSKICH W LATACH 1941 - 1944". Według dostępnej i zachowanej, szczątkowej, dokumentacji w Giełczynie poniosło śmierć około 12 tys. ofiar- siedem tysięcy Żydów i pięć tysięcy Polaków. M.in. na polecenie szefa łomżyńskiego Gestapo W.Erdbrüggera w sierpniu lub wrześniu 1941 roku rozstrzelano w lesie koło Giełczyna około 3000 Żydów.
פלגי מים תוריד עיני
GRABÓWKA, gm. Supraśl, pow. białostocki - Miejsce Pamięci - Pomnik Ofiar Wojny. Miejsce największej zbrodni hitlerowskiej na Białostocczyźnie. Cmentarz, położony nieopodal szosy Białystok - Bobrowniki kryje w zbiorowych mogiłach szczątki 16000 Polaków, Żydów , Białorusinów, jeńców radzieckich zamordowanych przez hitlerowców w latach 1941 - 1944. Wiosną 1944r. gdy zbliżała się ofensywa wojsk radzieckich Niemcy ( Komando 1005) zacierając ślady zbrodni wydobyli i spalili zwłoki z trzech zbiorowych mogił. Po wojnie odkryto siedemnaście zbiorowych mogił, tworzących trzy cmentarze. Pomnik Ofiar Wojny wg projektu S.Wakulińskiego, wykonany przez J.L.Filarskiego i B.Kierszniewskiego w 1973r. Kompozycja z piaskowca przedstawia umęczoną skutą kajdanami postać symbolizującą ofiary mordu na tle stylizowanej, wznoszącej się nad nią zaciśniętej pięści. Napis: "W HOŁDZIE OFIAROM HITLEROWSKIEGO LUDOBÓJSTWA SPOŁECZEŃSTWO POWIATU BIAŁOSTOCKIEGO 1973". GRAJEWO, gm. loco, narożnik ulic Białostockiej i 3 Maja, nieistniejący, całkowicie zniszczony, teren zabudowany po 1945 r. Na budynku mieszkalnym przy ul. 3 Maja znajdowała się tablica upamiętniająca cmentarz i miejsce mordu 119 Polaków, Rosjan i Żydów rozstrzelanych 7 sierpnia 1941r. Treść napisu: „W TYM MIEJSCU W DNIU 7 SIERPNIA 1941R. FASZYŚCI HITLEROWSCY BESTIALSKO ZAMORDOWALI 119 POLAKÓW, ROSJAN, ŻYDÓW BOJOWNIKÓW O WOLNOŚĆ I DEMOKRACJĘ. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. SPOŁECZEŃSTWO GRAJEWA 1 MAJA 1960R.". W latach 60-tych XXw. cmentarz zlikwidowano. Wydobyte szczątki ludzkie wraz z ziemią wywieziono w różne części miasta, nagrobki zużyto jako materiał budowlany. Różne relacje dotyczące liczby ofiar z okresu lipiec - październik 1941r. podają, iż w okresie tym zginęło od 110 do 300 osób narodowości żydowskiej. GRÓDEK, gm. loco , pow. białostocki, Cmentarz z XIX/XX w., ok. 1,5 ha, betonowe nagrobki w formie sarkofagów zachowane fragmentarycznie, w czasie wojny wywiezione na budowę drogi. Na cmentarzu masowa mogiła i pomnik zamordowanych w 1943r. przez hitlerowców 35 mieszkańców wsi Popówka. Teren ogrodzono. Wpisany do rejestru zabytków woj. podlaskiego pod nr rej. A-113 (794) decyzja z dnia 16.02.1995r. JABŁONKA KOŚCIELNA, gm. i pow. wysokomazowiecki. Brak danych dotyczących czasu powstania. Przy ul. Strażackiej, od północy granicę stanowi rzeczka Jabłonka. Całkowicie zniszczony. Po wojnie na miejscu cmentarza wzniesiono remizę strażacką, do lat 80-tych XXw. zachowane były nagrobki. JANÓW, gm. Janów pow. Sokółka, 0,99 ha, XIX w. zachowany częściowo z niewielką liczbą nagrobków oraz fragmentami bramy, ogrodzenie kamienne. Wpisany do rejestru zabytków woj. podlaskiego pod nr rej. A-112 , nr rej.: 738 ( d. białostockiego) decyzją z dnia 23.03.1993 r. Dnia 10 czerwca 1941 roku SS-mani i żandarmeria rozstrzelali w Janowie 13 osób - Polaków i Żydów. Zwłoki pochowano na cmentarzu.
JAŁÓWKA, gm. Michałowo pow. białostocki. Cmentarz na powierzchni 0,3 ha, założony w XIX w., w pn. części miejscowości, po zach. stronie drogi do Bobrownik. Układ nieczytelny. Teren porośnięty lasem, pojedyncze nagrobki, teren nie ogrodzony. JASIONÓWKA, gm. loco, pow. moniecki. ul. Szkolna, Cmentarz założony po 1750r., prawdopodobnie ok. 1800r., o powierzchni 0,1800 ha, w rozwidleniu dróg na Słomiankę i Korycin, w sąsiedztwie cmentarza katolickiego, W 1985r. naliczono 192 macewy i ok. 500 mogił. Nagrobki osiadłe w gruncie. W 1989r. naliczono ok. 380 macew wykonanych ze zlepieńca, betonu i granitu. W przeszłości także z marmuru, zamawianych m.in. w Białymstoku i Grodnie. Cmentarz w złym stanie zachowania, brak ogrodzenia, relikty kamiennego muru. Wiele macew podczas okupacji i tuż po wojnie wykorzystano w charakterze budulca (m.in. ogródki skalne, krawężniki przy budowie szkoły). Dnia 2 sierpnia 1942 roku gestapowcy rozstrzelali 11 Żydów z Jasionówki. Zwłoki zakopano w polu, przy drodze do Knyszyna. Dnia 20 stycznia 1943 roku hitlerowcy rozstrzelali ok. 30 Żydów z Jasionówki. Zwłoki rozstrzelanych pochowano na cmentarzu żydowskim w Jasionówce. Wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. 749 ( d. woj. białostockiego) decyzją z dnia 31.12.1990r. JEDWABNE, gm. loco, pow. łomżyński. 1,4 ha, ( obecnie działka o powierzchni -1,2964 ha), 1 poł. XIX w., przy ul. Krasickiego, na planie zbliżonym do kwadratu, ogrodzony od frontu współczesnym betonowym ogrodzeniem, w pozostałej części częściowo siatką, usytuowany obok miejsca, w którym dokonano mordu na jedwabieńskich Żydach. Układ cmentarza zatarty. Zachowanych 29 macew. Pozostałe kamienie nagrobne zapadnięte w ziemię. Ostatnich pochówków dokonano w latach 1940-1943. Stylizowany na macewę pomnik z napisem w językach polskim i hebrajskim: „CMENTARZ ŻYDOWSKI / W JEDWABNEM/ ZAŁOŻONY W XIX WIEKU// - MIEJSCE WIECZNEGO SPOCZYNKU/ ŻYDÓW Z JEDWABNEGO I OKOLIC/ GROBY ŻYDÓW ZAMORDOWANYCH/ 10 LIPCA 1941/ 15 TAMUZ 5701/ CZEŚĆ ICH PAMIĘCI !" Cmentarz wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. 374 ( d. woj. łomżyńskiego) decyzją z dnia 29.07.1988r.
JEDWABNE - MOGIŁA POMNIK , usytuowana w miejscu kaźni ludności żydowskiej, znajduje się ok. 25m od pd. granicy cmentarza, wpisana do rejestru zabytków pod nr rej.: A-438 ( d. łomżyńskiego) decyzją z dnia 30.12.1991r. Pomnik upamiętnia wydarzenia z 10 lipca 1941 r. Żydom nakazano zebrać się na rynku, znęcano się nad nimi, zgromadzono ich w stodole i żywcem spalono. Według ustaleń IPN to polscy mieszkańcy z inspiracji Niemców zamordowali co najmniej 340 Żydów. Betonowy obelisk postawiono w 60. rocznicę mordu. Od frontu umieszczona została dębowa nadpalona macewa. Wykonane z kamiennych bloków ogrodzenie wzniesiono na obrysie dawnej stodoły. Napisy na pomniku w Jedwabnem w języku polskim, hebrajskim i jidysz głoszą: "PAMIĘCI / ŻYDÓW Z JEDWABNEGO I OKOLIC / MĘŻCZYZN, KOBIET, DZIECI / WSPÓŁGOSPODARZY TEJ ZIEMI,/ ZAMORDOWANYCH, / ŻYWCEM SPALONYCH / W TYM MIEJSCU / 10 LIPCA 1941 ROKU. /JEDWABNE /10 LIPCA 2001 R". Na jednej ze ścian pomnika umieszczono tekst modlitwy za zmarłych. Wcześniej, gdy masową zbrodnię przypisywano wyłącznie hitlerowcom, nad resztkami zwęglonych ciał zakopanych w miejscu zbrodni, ustawiono granitowy głaz z napisem: „ MIEJSCE KAŹNI LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ. GESTAPO I ŻANDARMERIA HITLEROWSKA SPALIŁA ŻYWCEM 1.600 OSÓB. 10.VII.1941R.". Betonowe słupy ogrodzenia połączone były ażurowymi, metalowymi przęsłami. Od frontu znajdowała się furtka z emblematem ażurowego orła. Opiekę nad tym miejscem , aż do lat 70-tych XX wieku sprawowało Liceum Ogólnokształcące oraz Koło ZBoWiD w Jedwabnem, następnie Zbiorcza Szkoła Gminna w Jedwabnem.
JELENIEWO, gm. loco, pow. suwalski. XVIII w., 0,4000 ha, stan zachowania odkrytych 31 nagrobków bardzo dobry, ogrodzony, cmentarz po rewaloryzacji, fundator- Herman Storick z żoną Cecilią. Najstarszy nagrobek z 1765 r. , najmłodszy z 1914. Na słupie bramy tablice z napisami w języku polskim i hebrajskim :1. CMENTARZ ŻYDOWSKI/ "I ZAMIESZKAM W DOMU/ PANA NA DŁUGIE CZASY"/ PSALM DAWIDA 23"), 2. OBIEKT ZABIYTKOWY. 3. "TE ŻYDOWSKIE CMENTARZE/ SĄ CZĘŚCIĄ NASZEJ/ WSPÓLNEJ PRZESZŁOŚCI./ SĄ TO MIEJSCA/ O GŁĘBOKIM ZNACZENIU/ DUCHOWYM I HISTORYCZNYM./ NIECH MIEJSCA TE ZJEDNOCZĄ/ POLAKÓW I ŻYDÓW/ W OCZEKIWANIU DNIA SĄDU/ I ZMARTWYCHWSTANIA" /- PAPIEŻ JAN PAWEŁ II // , 4. "ELEGIA MIASTECZEK ŻYDOWSKICH - (WYBÓR) / JUŻ NIE MA TYCH MIASTECZEK, GDZIE SZEWC BYŁ POETĄ/ ZEGARMISTRZ FILOZOFEM FRYZJER TRUBADUREM. / NIE MA JUŻ TYCH MIASTECZEK, GDZIE BIBLIJNE PIEŚNI / WIATR ŁĄCZY Z POLSKĄ PIOSNKĄ I SŁOWIAŃSKIM ŻALEM/ GDZIE STARZY ŻYDZI W SADACH POD CIENIEM CZEREŚNI / OPŁAKUJĄ ŚWIĘTE MURY JERUZALEM/ NIE MA JUŻ TYCH MIASTECZEK , PRZEMINĘŁY CIENIEM/ I CIEŃ TEN KŁAŚĆ SIĘ BĘDZIE MIĘDZY NASZE SŁOWA/ NIM SIĘ ZBLIŻĄ BRATERSKO I ZŁĄCZĄ OD NOWA/ DWA NARODY KARMIONE STULECI CIERPIENIEM / ANTONI SŁONIMSKI// . Na cmentarzu pomnik z napisem: „WSPOMINAMY ICH Z MIŁOŚCIĄ/ I W PAMIĘCI POZOSTAJĄ ŻYWI./ POŚWIĘCONE PAMIĘCI JELENIEWSKICH ŻYDÓW,/ KTÓRYCH MIEJSCEM WIECZNEGO SPOCZYNKU/ JEST TEN CMENTARZ/ ORAZ POZOSTAŁYM, DEPORTOWANYM DO/ MIEJSC ZAGŁADY W LATACH/ 1939-1945". Na cokole - "NIECH SPOCZYWAJĄ W SPOKOJU"//. Wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. A-917 ( d. suwalskiego) decyzją z dnia 12.10.1992r.
KNYSZYN, gm. loco, pow. moniecki. Cmentarz powstał na terenie sadzawek królewskich pomiędzy 1750, a 1787r. Cmentarz nowy założono 1927-1928r., ok. 2,5 ha (3,4300). Położony ok. 1km na zach. od miasta Układ nieczytelny. Teren cmentarza gęsto porośnięty samosiewami drzew, zachowanych ok. 700 macew w większości ze zlepieńca. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodzi z 1806r. Wg relacji w części pd. cmentarza zbiorowa mogiła ok. 30 Żydów zamordowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej. "Poniżej drugiej strony drogi pozostały wały dookoła sadzawek, zwanych zimochowami, zapełnionych obecnie grobami cmentarza żydowskiego, tworząc rzadko piękne uroczysko". ( M. Goławski, E .Kazimirowski). Zinwentaryzowane nagrobki: ∩ SZLOMO MORDECHAJ 1928 ∩ ICCHOK SYN ZELMANA 1833 ∩ CÓRKA ARIE 1818 ∩ ELJAHU ARIE SYN ICCHOKA AJZYKA 1908 ∩ GIMPEL ZEL MORDECHAJ 1807 ∩ ELJEZER 1813 ∩ MOTI SYN JAKOWA 1886 ∩ MOSZE ICCHOK SYN GIESLA ORSIKOWSKI 1930 ∩ ESTERA EPSZTAJN 1928 ∩ CHAIM SYN DOW BERA i SARA CÓRKA MENDL 1928 ∩ CWI HIRSZ SYN ISRAELA 1831 ∩ DWOJRA CORKA GERSZONA 1879 ∩ RAB. SYNCH ∩ LIPA SŁODOWNIK SYN SYMCHY 1936 ∩ FRUDA RACHEL CÓRKA R(EB) ELIZER 1895 ∩. SIMA BRZEZIŃSKA, MALKA CZESIAR, PERLA BRZEZIŃSKA 1943 ( z l. 70-tych XX w.) ∩ ICCHOK JAKOW SYN MATJAHU 1915 ∩ ABRAM TRAKENBERG SYN REB. SZLOMO AJZIKA 1866 ∩ RAB. CWI ELIZER pocz. XIX w. ∩ GOLDA KAPŁAN CÓRKA SZAULA 1924 ∩ CHANA CÓRKA CHAIMA NEITIG I MŁODZIENIEC 1825∩ ZEW WOLF I ARIE LEW KATZ 1829 i 1831 ∩ PERL CÓRKA DAWIDA I ARIE LEJB SYN JAKOWA 1825 ∩ JAHIDIT KRIWALANSKI CÓRKA JOSIFA 1936∩ MATIAHU JAKOW SYN ARIE MANKOWSKI 1935 ∩ CHANACH CHENOCH SYN MORDECHAJA JUNOWICZ 1937 ∩ SORECH SYN CWI 1923 ∩ SZYMON SYN ICCHOKA (?) ∩ ARON SYN MORDECHAJA JASIONOWSKIEGO 1934 ∩ LARI SYN CWI ROZENBLUM 1935 ∩ PESZE CÓRKA REB. ELIZER ZEŁ 1934 (?) ∩ MARIASZA LEA ROZENBERG 1839 ∩ AWRAM DAWID SYN BORUCHA, KOTINKA 1849 ∩ MENACHEM MENDEL SYN JAKUBA SURASKI 1882 .∩ PEJGEŁ ZAPASNER CÓRKA PANA KOPEŁ 1931 ∩ MEIR SYN ABRAHAMA GRINSZPAN 1932 ∩ RABIN ISER SYN CWI 1895 ∩ ETEL CÓRKA ZACHARA GONIODZKI ( GONIĄDZKI) 1893 (?) ∩ ABRAM ŁOSZOWSKI SYN SYMCHA 1930 ∩ ICCHOK HEIFEC WIELKI CADIK , SYN JEZEKIELA CHEIFECA 1865 ( 1863?) ∩ CHAIM ARJE SYN EFRAIMA WENISTEIN 1925 ∩ ICCHOK ZASKOWICZ SYN CWI 1927 ∩ LEA GRINSZPAN CÓRKA RAB. BENIAMINA KLEJNERMANA 1931 ∩ MARIASZE CÓRKA RAB. ARONA 1900 ∩ FRUDA RACHEL CÓRKA REB ELIZER 1895 ∩ ICCHOK JAKOW SYN MATIAHU 1915 ∩ ABRAHAM TRAKENBERG SYN REB. SZLOMO AJZYKA TRAKENBERG 1856 ∩ GOLDA KAPŁAN CÓRKA SZAULA 1924 ∩ CWI ELIZER LITMAN (?) 181.... ∩ CHANA CÓRKA CHAIMA NEITING (?) I MŁODZIENIEC 1825 .∩ ZEW WOLF I ARJE LEW KATZ 1829 i 1831 ∩ ARJE LEJB I PANI PERL CÓRKA DAWIDA 1825 ∩ CYWIA ZELA CÓRKA RAB. JEHOSZUA 1819 ∩ SZLOMO NAFTALI HERTZ HAKONEN 1895 ∩ ABRAHAM SYN ARIE 1913 ∩ KOHEN ( KAPŁAN) - (?) ∩ SZLOMO SYN CHAWES 1834 ∩ SZMARJE SYN CWI 1811 ∩ ABRAHAM SYN ICCHOKA 1812 ∩ PEST ( PETI?) MICHA SZOŁEM CÓRKA ABRAHAMA 1806 ∩ CHESZWANS REB. SZMUEL ICCHOC SYN PESACHA 1833 ∩ JEZEKIEL DAWID BRAJSER KARACINSKI 1922 ∩ RACHELA KULIK CÓRKA REB. SZMUELA ŻONA DAWIDA ICCHOKA KULIK... 1936 ∩ BEJLA CÓRKA ISZAJ HAKONEN 1816 ∩ HILEL SYN SZEWACHA PITKOWSKI 1931∩ SARA PESZE CÓRKA REB. ARONA ICCHOKA ORLANSKI (? ) ∩ CYWIA CÓRKA ZALMAN JAKOOW 1864 ∩ MOSZE SYN JEHUDA 1842 ∩ JEZEKIEL DAWID BRAJSER 1922 ∩ RACHELA CÓRKA PANA CWI LIWNE - (?) ∩ JEHOSZUA ŁAPSZYC SYN ARIE 1937 ∩ MARIASZE LEA ROZENBERG 1839 ∩ ICCHOK ZUSKOWICZ SYN CWI 1927 ∩ SARA CÓRKA ICCHOKA GONIĄDZKI 1880 ∩ SYN JAKOW(A) ŁOPACIŃSKI 1928 ∩ SZLOMO MICHDAL SYN DAWIDA SZTEJN ∩ MARIASZE CORKA ABRAHAMA BADSZYMCZUSKI 1928 ∩ CWI SYN TANCHUMA 1878 ∩ ZEEW WOLF SYN SZMARJE 1830 ∩ CHAJA SARA CÓRKA PANA I. NATANA 1909 ∩ GUTKE CÓRKA NATANA CHAIMA 1869 CIPORA CÓRKA ICCHOKA - (?) ∩ SYMCHE SYN ABRAHAMA 1887 KOLNO, gm. loco, pow. kolneński, ul. Aleksandrowska, zał.1817, 1,72 ha, na planie wydłużonego prostokąta, układ kwater i alejek zatarty, zachowanych ponad 100 nagrobków w całości lub fragmentach, cześć z nich o bogatej ornamentyce roślinno - zwierzęcej, najstarszy nagrobek z 1824r. W czasie II wojny światowej Niemcy na terenie cmentarza dokonywali egzekucji. Ze wspomnień Szymona Datnera : "5 lipca 1941 roku Niemcy i ich polscy pomocnicy wygnali całą żydowską ludność i zebrali ją wokół pomnika Lenina. Przy akompaniamencie okrutnego bicia i wrzasków statua zostaje rozbita. Gruzy zostają załadowane na wozy, do których wprzęgnięto Żydów w tałesach. (.....) Odprowadzana żartami i śmiechem mieszkańców rusza kolumna Żydów ze śpiewem "Hatikwa" na żydowski cmentarz. (....) Na cmentarzu Żydzi wykopali grób, kazano im modlić się, śpiewać i przy wielkiej radości znęcających się, gruz po statui Lenina zostaje zakopany. Przy wyjściu z cmentarza i zakończeniu "uroczystości", polscy chuligani tworzą szpaler i pałkami biją głowy żydowskie". Mimo zniszczeń cmentarz zalicza się do niewielkiej grupy stosunkowo dobrze zachowanych tego typu obiektów. W 2005r. ogrodzony i uporządkowany dzięki staraniom nowojorskiego rabina Szlomo Bessera oraz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Dnia 23 listopada 2005 roku odbyła się ceremonia ponownego otwarcia cmentarza. W uroczystościach uczestniczyli liczni potomkowie Żydów z Kolna przybyli z Izraela i Stanów Zjednoczonych, rabin Besser, znany kantor Yitzchok Halevi oraz przedstawiciele władz lokalnych- burmistrz Kolna i wicestarosta kolneński. Długość wzniesionego ogrodzenia wynosi 560 metrów. Uczniowie z kolneńskiego gimnazjum im. Jana Pawła II zobowiązali się wziąć cmentarz w opiekę i utrzymywać porządek. Cmentarz wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. 373 ( d. łomżyńskiego) decyzją z dnia 29.07.1988 r. KOLIMAGI, gm. Kolno, pow. kolneński, Cmentarz z II wojny światowej, położony w lesie, w pobliżu wsi, po zachodniej stronie drogi Kolimagi - Kolno. Cmentarz na planie prostokąta, o pow. 0,15 ha, pierwotnie otoczony ogrodzeniem ze słupów kamiennych, łączonych żeliwnymi łańcuchami. W centralnej części granitowy pomnik z okolicznościowym napisem: „TU SPOCZYWAJĄ/ PROCHY TYSIĘCY/ OFIAR FASZYZMU/ HITLEROWSKIEGO/ ZAMORDOWANYCH/ W LATACH 1941-1943/. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI//" Grób pomordowanej ludności żydowskiej z Kolna i okolic. Latem 1941r. masowa egzekucja wykonana przez Niemców, wymordowano ok. 400 osób. Liczba egzekucji i ofiar nie ustalona. Wg innych źródeł liczba zamordowanych mężczyzn - ok. 1000 osób. W latach 70-tych XX wieku opiekę nad cmentarzem- miejscem masowych straceń, sprawowała Szkoła Podstawowa w Zabielu. Cmentarz wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. A-447 ( d. łomżyńskiego) decyzją z dnia 30 grudnia 1992r.
ZINWENTARYZOWANE NAGROBKI: ∩ BENIAMIN SYN ABRAHAMA 1836 ∩ HILADETH CÓRKA ESTER XIX w. ∩ HILDA 1876 ∩ CHAIM SYN BENIAMINA 1758 ∩ MIHAW 1822 ∩ JEZEHIEL ARIEH 1905 ∩ BACHRACH 1832 ∩ SZEWACH CÓRKA SZEBSELA 1834 ∩ RACHEL CÓRKA LEJBA SZENAPA 1799 ∩ ABRAHAM 1826 ∩ CHAWET 1829 ∩ JENTA POCZ. XX W. ∩ PECIA RASZKIES KNYSZYŃSKA CÓRKA SZMUELA 1913 ∩ NACHUM ANSZYŁ SYN MORDECHAJA KNYSZYŃSKIEGO 1928 ∩ SZMUEL MEIR SYN BECALELA ELKANY 1917 ∩ JEHUDA NACHUM SYN ISRAELA ARIE GARBERA 1934 ∩ JAKOW ISER SYN EFRAIMA KUGELA 1933 ∩ SARA RAJNA CÓRKA JOSIFA 18878 ∩ ISRAEL ISER SYN HILELA 1879 ∩ ELISZER SYN ICHOKA SZYNAUZ pocz. XX w. ∩ MANES DWUKAMIEŃSKI SYN ICKOWA SZMUELA VEL SOFERA 1932 ∩ SZMUELSON SYN ICHOKA SZYNAPET 1845 ∩ EDER 1877 ∩ MANES ZEW ICHOK SYN JACKOWA SZULIADSKIEGO 1934 ∩ LIWET CÓRKA GERSZONA 1923 ∩ MIRET MECADOK CÓRKA JOSEFA LEWITY 1921 ∩ KIRAH CÓRKA NOSEMA 1890 ∩ RABIN JEHOSZUA SYN ARIEGO 1901 ∩ SZPRYNCE CÓRKA REBEGO ISRAELA MUSAF 1918 ∩ CYPA CÓRKA JOSZUY ICHOKA SKOWRONEK I BAJLI C. MOSZEGO ZEJWA 1920 ∩ CADYK SYN ABRAHAMA JATOWCZYK 1936 ∩ CHAJA LIBA FRYDMANOWA CÓRKA RABINA ELJAHU 1918 ∩ BASZIE CÓRKA HILELA MEJERA 1926 ∩ BENIAMIN SYN SZMUELA ICHOKA 1885 ∩ LIBA LACH CÓRKA SZALEMEHA 1904 ∩ KLIJAHU SYN MEIRA 1906 ∩ ELJAHU SYN MEIRA 1906 ∩ SZLOMO SYN ABRAHAMA ABA 1911 ∩ MASZA CÓRKA KLIEZERA MOSZE POCZEBUCKI 1912 ∩ NESKA GROSMAN CÓRKA RABINA SZMUELA 1918 ∩ AWIGAL CÓRKA RABINA MEJERA ZAPSZTEJNA VEL ZAŁKINA 1921-2 ∩ BENIAMIN CHAWES ŁAZIEBNIK 1934
LIPSK, gm. loco, pow. augustowski, k. XVIII w.., 0,38 ha, zniszczony w czasie II wojny światowej, zachowany szczątkowo w granicach wyznaczonych przez skarpy, około 30 macew, pomnik z napisem : "ŻYDOM LIPSKIM - MIESZKAŃCY". Opiekę sprawuje Zakład Gospodarki Komunalnej. Cmentarz wpisany do rejestru zabytków pod nr rej.A-881 ( d. suwalskiego) decyzją z dnia 22.11.1991r.
LIPSK, gm. loco, pow. augustowski, k. XVIII w.., 0,38 ha, zniszczony w czasie II wojny światowej, zachowany szczątkowo w granicach wyznaczonych przez skarpy, około 30 macew, pomnik z napisem : "ŻYDOM LIPSKIM - MIESZKAŃCY". Opiekę sprawuje Zakład Gospodarki Komunalnej. Cmentarz wpisany do rejestru zabytków pod nr rej.A-881 ( d. suwalskiego) decyzją z dnia 22.11.1991r.
cd w aktualizacji................
SOKÓŁKA, gm. i pow. Sokółka , na wzniesieniu w północno-zachodniej części miasta przy ob. ul. Zamenhofa ,w sąsiedztwie szpitala. Założony w 1698r. - przywilej króla Zygmunta Augusta II. Powierzchnia - 1,6899 ha. Jeden z największych i dość dobrze zachowanych cmentarzy żydowskich na terenie województwa podlaskiego. Silnie porośnięty drzewostanem oraz niską roślinnością. Zachowanych ponad 900 macew i blisko 30 sarkofagów, fragmenty obelisków oraz część kamiennego ogrodzenia z pocz. XX w. Najstarsze zidentyfikowane nagrobki pochodzą z lat: 1751, 1806, 1807, 1811. Dwa ostatnie pochówki datowane na 1940r. Cmentarz składa się z części tzw. starej ( 915 macew, 3 sarkofagi) i nowej- XX-wiecznej ( 152 macewy i 24 sarkofagi). W 2007r. ustawiono tablicę informacyjną: „ W TYM MIEJSCU OD XVII DO XX WIEKU ZNAJDOWAŁ SIĘ CMENTARZ ŻYDOWSKI - PAMIĘCI SPOCZYWAJĄCYCH TU ŻYDÓW, MIESZKAŃCÓW SOKÓŁKI - NIECH DUSZE ICH ZWIĄZANE BĘDĄ W WĘZEŁ ŻYCIA - SOKÓŁKA 2007". Wpisany do rejestru zabytków województwa podlaskiego pod nr rej. A-114, ( 739 - d. białostockiego) decyzją z dnia 31.12.1990r.
Zinwentaryzowane nagrobki: ∩ ESTER CÓRKA RAN. NAHUMA 1886 ∩ RABIEGO NAFTALEGO 1818 ∩ ISRAEL JAKOW SYN RABIEGO GERSZONA HALEWI 1919 ∩ JEHUDA MEIR 1910 ∩ MICHAEL SYN RAB. JEHOSZUY HESZLA 1903 ∩ SZYMON SYN RAB. DAWIDA TYNSKI 1928 ∩ LULKIN CÓRKA RAB. ABRAHAMA 1902 ∩ LULKIN CÓRKA RAB. ABRAHAMA 1902 ∩ ALEAWE Z DOMU ALEJWA 1870 ∩ ICCHAK 1871 ∩ ADES KORACH CÓRKA RAB. CWI ELIZERA 1933 ∩ ETEL CÓRKA EBINEPA (?), BELANICIH Z DOMU ICCHAK 1820 ∩ KOBIETA LEC CÓRKA ICCHAKA (?) ∩ GAWET CÓRKA MOJSZE SZNETRD 1811 ∩ ESTER CÓRKA RAB.MOJSZE KLAMENA (?) ∩ JEKUTIEL SYN JEHOSZUY 1823 ∩ CWI...1814 ∩ JOSEF Z DOMU KADYSZ BUBRYK 1940 ∩ PESZE Z DOMU ISRAEL CÓRKA MORDECHZAJA 1935 ∩ JOSEF SYN N- LA I RABIEGO ICCHAKA KOHENA 1911 ∩ CHANA CÓRKA ESTHER 1904 ∩ DAWID SYN RABIEGO ABRAHAMA SZTACHINSKIEGO 1914 ∩ MORDECHAJ SYN BENIAMINA 1912 ∩ CHAJA ZELDA CÓRKA RAB. PERECA 1869 ∩ RYWKA Z DOMU ALENFTRE 1915 ∩ GRUNE MINDLA CÓRKA ISRAELA 1924 ∩ BENIAMIN SYN MENACHEM 1910 ∩ ESTER FEJGA BLUMENTAL CÓRKA RAB. SAMUELA 1907 ∩ CWI SYN RAB. ICCHAKA 1816
Jesienią 1941 roku hitlerowcy utworzyli w Sokółce getto. Mieściło się ono w obrębie ulic: Siennej, Warszawskiej, Szkolnej, Krótkiej, Rzemieślniczej i Fabrycznej. W centrum znajdowała się synagoga. Obecnie na jej fundamentach znajduje się budynek Zespołu Szkół Integracyjnych. Żydzi, którzy zginęli w getcie grzebani byli przy ul. Warszawskiej, w miejscu, gdzie stoi blok mieszkalny, obok linii kolejowej.
STAWISKI, gm. Stawiski, pow. Kolno, ul. Łomżyńska, tzw. mogiłki, na niewielkim wzniesieniu ok. 250 m od szosy Łomża- Stawiski, 3,8000 ha. Na planie prostokąta, zatarty układ alejek i kwater, wzdłuż granic ślady wału ziemnego oraz fragmenty kamiennego muru. Zachowane ślady mogił ziemnych. Nagrobki w większości zniszczone, zachowanych kilkanaście, w latach 90-tych XX w. było ich ok. 50. W 2009r. Naczelny rabin Polski Michael Schudrich dokonał powtórnego pochówku szczątków ludzkich wykopanych przez bobry na tamie. W północno-zachodniej części cmentarza zachowane wczesnośredniowieczne, pierścieniowate grodzisko o średnicy ok. 40-50m, o pow. ok. 13 arów, wpisane do rej. zabytków 25 października 1969r. (nr rej. 147). Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków pod nr rej. 375 ( d. łomżyńskie) decyzją z 2 sierpnia 1988r.
SUCHOWOLA , gm. Suchowola, pow. Sokółka XIX w., ok. 1,4 ha, w pn. części miejscowości, po wsch. części drogi Suchowola - Augustów przy zatoczce, gęsto porośnięty roślinnością. Pierwotnie ogrodzony kamiennym murem. Obecnie zachowane jedynie relikty betonowych nagrobków, pojedyncze głazy. W latach 80-tych XX w. zachowany był duży nagrobek - pomnik z inskrypcją : „Miejsce śmierci męczeńskiej 1920" . Obecnie wzniesiono tutaj pomnik zwieńczony krzyżem z napisem: „Miejsce uświęcone krwią/ bestialsko pomordowanych/ przez bolszewików 9 VIII 1920 R./ Mietko Fabian/ Naumowicz Władysław/ Rudakowski Piotr/ Zaniewski Feliks/ Zimnoch Franciszek/ Zginęli za Polskę/ Pamiętamy//. Za nim, w bliskiej odległości w 2011r. ustawiono kamienną tablicę z napisem: Cmentarz żydowski w Suchowoli/ założony w XVII w./ Zniszczony przez niemieckich okupantów/ podczas II wojny Światowej/ Odrestaurowany w 2010R.// Przechodniu, uszanuj miejsce pamięci zmarłych. TNCBH". Odnalezione i odzyskane macewy znajdują się w Zespole Szkół w Suchowoli.
cdn... |
|
|