|
 |
 |
|
SynagogiORLA, TYKOCIN- WIELKA SYNAGOGA, TYKOCIN - SYNAGOGA CHASYDÓW, KRYNKI - WIELKA SYNAGOGA , KRYNKI - SYNAGOGA KAUKASKA, KRYNKI - SYNAGOGA CHASYDÓW ZE SŁONIMA, SUWAŁKI, KNYSZYN, WOŁPA. SOPOĆKINIE, GRODNO, STASZÓW, ŚNIADOWO, JEDWABNE, BIAŁYSTOK - WIELKA SYNAGOGA, BIAŁYSTOK - SYNAGOGA BEIT SZMUELA , BIAŁYSTOK - PIASKOWER BETH MIDRASZ, BIAŁYSTOK - SYNAGOGA CYTRON BEJT MIDRASZ, SIEMIATYCZE, SEJNY, MILEJCZYCE, KOLNO, CZYŻEW, MIELNIK, PIASKI, CIECHANOWIEC, PUŃSK, ŁOMŻA-WIELKA SYNAGOGA, ZABŁUDÓW - SYNAGOGA
Dariusz Stankiewicz
Fasada, fot. D.Stankiewicz 1994 Widok na elewację boczną i tylną, fot. D.Stankiewicz 1994
Widok na elewację boczną i tylną, fot. D.Stankiewicz 1994 Orla, dawne miasto, obecnie wieś, leży 14 km na południowy wschód od Bielska Podlaskiego, na prawym brzegu rzeki Orlanki. Od 1507 r. przechodziła kolejno z rąk Jaśka Iwanowicza – pisarza trockiego, Bohusza Bohowitynowicza – podskarbiego litewskiego, Stanisława Tęczyńskiego – starosty bielskiego, książąt Olelkowiczów Słuckich, by od 1585r. wejść w posiadanie Radziwiłłów. Miejskie prawo magdeburskie otrzymała w 1634r., potwierdzono je w 1643r. W końcu XIX w. Orla utraciła prawa miejskie.
Żydzi przebywali w Orli od XVI w., a już na początku XVII w. działała tu prężna gmina żydowska. W 1655 roku mieszkało tutaj około 540 Żydów. Na 261 domów, 90 było żydowskich. W 1880 roku, gdy do orlańskiej parafii prawosławnej należało 1247 mężczyzn i 1245 kobiet w miasteczku mieszkało do 4000 Żydów i do 100 rzymskokatolików. W 1897 roku na 3003 mieszkańców, 2310 to Żydzi. Od końca XIX wieku do lat 20-tych XX w. wielu wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych. Według Spisu Powszechnego w 1921 roku na 1518 mieszkańców, 1167 stanowili Żydzi. Główne skupisko ich domów i placów znajdowało się wokół głównego rynku i Wielkiej Synagogi. Obok usytuowane były nie zachowane, dwie inne drewniane bożnice, dom rabina, łaźnia żydowska oraz cmentarz. Funkcjonowały prywatne chedery oraz prowadzona przez gminę "Talmud Tora".
fot. W. Paszkowski, 1950 Istniejąca synagoga wzniesiona została w typie obronnym, w 2 ćw. XVII wieku, w miejscu budowli drewnianej. Pierwotnie był to budynek murowany, na rzucie kwadratu. W kolejnych stuleciach wielokrotnie przebudowywany na skutek destrukcji spowodowanych pożarami w 1928, 1941r. i działaniami wojennymi oraz rozbudowywany ze względu na wzrost liczby ludności żydowskiej. W końcu XVIII w. Orlę przejęli Braniccy. Na przełomie XVIII i XIX wieku synagogę przebudowano w duchu klasycystycznym. W pierwszej poł. XIX w., kiedy Orla przeszła na własność księcia Wittgensteina, do obiektu dobudowano babińca boczne. Jak podaje "Cerkiewno-parafialny latopis..." "centrum duchownego zarządu Żydów znajduje się w m.Orla; prawie w centrum miasteczka pięknieje synagoga, budynek murowany, wybudowany w ubiegłym stuleciu i odmieniony w 1880 r. po niewielkim pożarze, który miał miejsce w 1879 r. Żydzi od dawna, prawie od samych początków istnienia m.Orla osiedlili się w niej(...)". Podczas I wojny światowej budynek zaadaptowano na szpital. W okresie międzywojennym synagogę odrestaurowano i użytkowano jako świątynię wyznania mojżeszowego. Ostatnim rabinem Orli był Elia N. Halpern. W sierpniu 1941 roku hitlerowcy zamknęli wszystkich Żydów w dwóch gettach - dużym i małym. Synagogę zamieniono na magazyn zbożowy, a następnie na stajnię . Na początku listopada 1942 roku ludność żydowską ( ok. 2000 osób) Niemcy przesiedlili do getta w Bielsku Podlaskim, stamtąd zaś poprzez obóz zorganizowany na terenie dawnych koszar 10 Pułku Ułanów Litewskich w Białymstoku, trafili do obozu śmierci w Treblince. Budynek synagogi zdewastowano. Po 1945 r. rozebrano babińce boczne. W latach 50-tych powstała koncepcja adaptacji dawnej synagogi na miejscowy Dom Kultury. Brak środków finansowych nie pozwolił na realizację tego programu. Na skutek tego do połowy lat 70-tych obiekt pełnił przypadkowe funkcje magazynowe, które przyczyniły się do daleko posuniętej dewastacji, mimo przeprowadzanych doraźnie prac remontowych.
Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków l.dz. Kult.V-2b-36-3-53 z dnia 24.02.1953 roku "obiekt wpisany do rejestru zabytków województwa białostockiego pod Nr 36". Jako właściciela wskazano Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Bielsku Podlaskim. Uzasadnienie faktyczne: "stanowi bardzo cenny obiekt budownictwa monumentalnego z okresu XVIII w. ciekawy w założeniu i rozwiązaniu wnętrz."
W 1956 roku w wykazie przesłanym do Ministerstwa Kultury i Sztuki Wojewódzki Konserwator Zabytków umieścił synagogę w dziale B. Obiekty nieużytkowe i sakralne. Budynki sakralne nie na użytek kultu. Orla - synagoga, wiek XVII, kubatura 6,5 tys m3, % zniszczenia - 30, koszty w tys. zł.- 455, dokumentacja techniczna - jest. Natomiast w sprawozdaniu z działalności Wojewódzkiego urzędu Konserwatorskiego w 1956 roku stwierdzono m.in.: "9. Orla- synagoga. uzupełnia się ubytki murów oraz wzmacnia się konstrukcję więźby dachowej, pokrycie dachówką. Przerób - 35.000 zł". Na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku i Urzędu Gminy w Orli w kolejnych latach w PP PKZ opracowano komplet dokumentacji badawczych i projektowych. Decyzją z dnia 31.12.1984r. do rejestru zabytków d. województwa białostockiego pod nr rej. B-336 (w rejestrze zabytków województwa podlaskiego od 2004r. - B-85) wpisany został wystrój malarski synagogi: 9 grup polichromii wykonanych temperą na tynku z k. XVIII i k. XIX wieku: 1. polichromia z k. XVIII w. o motywach kwiatowo-zwierzęcych na 4 kolumnach, 2. polichromia z k. XVIII w. -skośne pasy winorośli na 4 pilastrach przyściennych, 3. polichromia z k. XVIII w. o motywach zwierzęco-roślinnych na 2 pilastrach na ścianie wschodniej- lew, wąż, lampart, jeleń i słoń, 4. polichromia z k. XVIII w. z drzewami i wiewiórką na dwóch podłuczach przęseł, 5. polichromia z k. XVIII w. -skośne pasy ornamentu roślinnego na 4 pilastrach, 6. polichromia z k. XVIII w. o motywach zwierzęco-roślinnych na 1 podłuczu przęsła: drzwo, kwiaty, biegnący jeleń, dwugłowy orzeł, 7. polichromia z k. XIX w. o motywach owali i kół na powierzchni cokołów, 8.polichromia z k. XIX w. - rozety na sklepieniu,9. polichromia z k. XIX w. - ornament geometryczny na 12 gurtach sklepiennych. Od 1985r. do 1992r., po wykonaniu badań architektonicznych, PP PKZ prowadziły prace remontowo- konserwatorskie, związane z adaptacją synagogi na Gminny Ośrodek Kultury. Nie zostały one jednak zakończone. "Trzeba wreszcie zrobić porządek wewnątrz obiektu, odsłonić okna i pokazywać synagogę turystom - w takim jak jest stanie. Zamknięcie na głucho, bez przewietrzania, światła uaktywnia działanie grzybów i pleśni" - Jan Jagielski - Fundacja Wiecznej Pamięci dla "Kuriera Porannego" z dn. 05.11.1999r. Decyzją Komisji Regulacyjnej do spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich, działającej przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji synagogę w Orli w 2010 roku przejąć ma Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, reprezentująca Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich
Budynek wolnostojący, orientowany, niepodpiwniczony, położony jest na końcu bardzo długiej i wąskiej działki w północno-wschodnim narożniku rynku. Korpus główny na rzucie prostokąta, przykryty dachem dwuspadowym, ujęty od północy i od południa, mniejszymi, prostokątnymi skrzydłami bocznymi, zwanymi babińcami, przykrytymi dachami pulpitowymi. W podziałach elewacji czytelna jest funkcja poszczególnych części budynku. Wewnątrz korpusu wyróżnić można zespoły funkcjonalne: salę męską na rzucie kwadratu, halową, trójnawową, jednokondygnacjową, przykrytą dziewięcioma polami sklepiennymi (sklepienia krzyżowe na gurtach), z czterema symetrycznie rozmieszczonymi kolumnami na wysokich, czworokątnych cokołach. Wnętrze pierwotnie tynkowane, na sklepieniach, cokołach, w górnych częściach trzonów kolumn, ścianach i pilastrach zachowały się częściowo malowidła ścienne z XVIII/XIX i XIX w. W wyposażeniu synagogi brak bimy, Arona Ha Kodesz i posadzki. Na parterze znajduje się trójdzielny zespół wejściowy ( pulisz) z salą żeńską na emporze, oraz klatki schodowe od północy i południa. Całość stylowo dość jednorodna, o wystroju klasycyzującym z elementami późnego baroku. Z racji na dużą wysokość obiektu znajdującego się w otoczeniu parterowej, luźnej, drewnianej zabudowy mieszkalnej, synagoga, obok także zabytkowej cerkwi, stanowią wyjątkową dominantę wsi.
http://kehilalinks.jewishgen.org/orla/Home.html
Prace remontowe i konserwatorskie: W latach 80-tych XX w. wykonano remont więźby dachowej, pokrycie dachówką ceramiczną, wzmocnienie istniejących stropów konstrukcją żelbetową, klatki schodowe w elewacji frontowej. Uprzątnięto gruz. Odbudowano babince boczne, wykonano m.in. kanały c.o., fundamenty pod ścianki działowe. Na całości wykonano obróbki blacharskie z blachy miedzianej, Zabezpieczono malowidła ścienne poprzez podklejenie do tynku. W latach 2000-2001 wykonano ogrodzenie oraz oszklono stolarkę okienną. Dotację w kwocie 8 tys. zł na ten cel przekazała Fundacja Wiecznej Pamięci z siedzibą w Warszawie - umowa z 02.02.2001r. W 2002 r. Urząd Gminy w Orli zlecił wykonanie utwardzenia placu przed synagogą kostką z polbruku. Ponadto wykonano obróbki blacharskie, założono rury spustowe. W 2009 r. stwierdzono, iż stan malowideł drastycznie się pogorszył....
W okresie powojennym synagoga wykorzystywana była jako magazyn ( "przez 57 lat - sala główna synagogi jako gminne składowisko"). Do 2000 r. w synagodze mieścił się skład wyrobów wiklinowych. Ponadto było to "składowisko wszelkiego typu materiałów i rupieci" nie mających absolutnie żadnego związku z remontami obiektu, a mianowicie rury kanalizacyjne, szczątki tarcicy i stalowego zbrojenia, szkła, jakieś zniszczone stare ale współczesne drzwi, okna..., których przybywa, a od lata ubiegłego roku, również nagromadzonych po same okna wysoko, dziesiątki olbrzymich zestawów foteli widowiskowych pozyskanych z "demobilu" od białostockiego teatru, teraz służących na różne festyny i imprezy (...). "Ponadto dach synagogi od długiego okresu - od strony wschodniej przy ścianie frontowej - wciąż pozostaje ze znacznymi ubytkami w dachówkach, a także ubytki blacharki na wierzchołku ściany oraz w rynnach powoduje postępującą dewastację odremontowanych części zabytkowego obiektu"- relacja Michała Mincewicza z 2002r. Stanowisko PWKZ z lutego 2002r. -" usunięcie składanych we wnętrzu synagogi materiałów jest celowe i zasadne w momencie rozpoczęcia prac związanych z udostępnieniem budynku dla zwiedzających przy spełnieniu wymogów określonych przepisami BHP, prawa budowlanego itp...".
Informacje szczegółowe: Materiał – murowana z cegły, otynkowana Liczba kondygnacji – dwie w zespole wejściowym, jedna w pozostałych częściach Liczba pomieszczeń – 7 Kubatura – 7446 m3 Powierzchnia użytkowa – 518,8 m2 POCZĄTEK STRONY 18 marca 1958 r. inż. arch. Władysław Paszkowski – Wojewódzki Konserwator Zabytków pisał do Gromadzkiej Rady Narodowej w Orli, pow. Bielsk Podlaski inż. Stanisława Chmielewskiego : w odpowiedzi na pismo L/56 z dnia 9.III.58 dot. scalenia gruntów os. Orli Prezydium W.R.N. Wydział Kultury Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku podaje, że cmentarz żydowski w Orli nie jest zabytkiem. Zabytkowa synagoga, której adaptacja przewidziana jest na cele kulturalne winna mieć otoczenie takie jak miała t.zn. stara działka z zapewnieniem swobodnego, szerokiego dojścia do ulicy głównej.
http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=maoqKzbZ4O0
fot. W.Paszkowski 1957
fot. W.Paszkowski 1959
fot. D.Stankiewicz 1999
fot. D.Stankiewicz 2010 HISTORIA OBIEKTU: Miasto lokowane w 1425 r. Gmina żydowska powstała w Tykocinie w 1522r,. kiedy to ówczesny właściciel Tykocina- Albert Gasztołd, wojewoda trocki wydał przywilej pozwalający 10 rodzinom żydowskim z Grodna osiedlić się w mieście. Przywilej określa miejsce osiedlenia, budowy domów, synagogi, kramic oraz założenie cmentarza ( teren w Zach. Części miasta za rzeką Mołtawą zwany Kaczorowo), W 1576r. były tutaj 54 domy żydowskie. Kolejne przywileje z lat: 1536, 1576, 1601, 1639, 1650 potwierdzają go oraz rozszerzają dając podstawy rozwoju gospodarczego i ilościowego Gminy Tykocińskiej. Pierwsza bożnica drewniana istniała już w XVI w. Obecnie istniejąca wzniesiona została w miejscu starej w 1642r. ( w zagłębieniu terenu o 2,5m niższym od pozostałej części miasta(. Tu też znajdowało się kilka innych mniejszych domów modlitwy, duża łaźnia, mieszkanie rabina. W poł. XVIII w. Kahał Okręgowy w Tykocinie był piątą Gminą Żydowską w Rzeczypospolitej, po Brodach, Lwowie, Lesznie i Kazimierzu. Zasięg terytorialny miał promień prawie 150 km. W 1808 r. mieszkało tu 1652 Żydów ( 56% ludności), w 1857r. – 3456 ( 70%). Po I wonie znaczne zmniejszenie gminy, w 1921r. – 1401 Żydów. Synagoga tykocińska należy do grupy tzw. „dziewięciopolówek”. Sala męska na rzucie kwadratu, ze sklepieniem wspartym na 4 filarach, które przechodzą w części cokołowej w konstrukcję bimy- kazalnicy w prawym narożniku, części pn.-zach. Dobudowana baszta mieszcząca sądy i więzienie rabinackie. Korpus Sali męskiej, z wyjątkiem elewacji wsch. Obiegały babińce, od pn. przedsionek z wejściem – polisz ( być może dopiero w XVIII w.). Pierwotnie kryta dachem pogrążonym osłoniętym attyką. Pomiędzy 1734 r. ( najazd Zbierzchowskiego), a 1772 ( inwentarz) wybudowano nowe sklepienie (obniżając je w stosunku do dawnego), dach mansardowy, wykonano gzyms koronujący. Wymienione przebudowy łączone bywają z wielkim pożarem dzielnicy żydowskiej w 1797r., a wymienione prace przesuwane są na przełom XIX/XXw. Był to już jednak okres mniejszych możliwości finansowych Kahału oraz stagnacji i regresu gospodarczego miasta. Inwentarz z 1722r. informuje ponadto, iż synagoga oprócz funkcji liturgicznych pełniła funkcje szkolne ( Szkółka Krawiecka, Szkółka Kahalna). Budynek kryty był dachówką. W 1734 r. po pożarze miasta obok żydowskiego rynku wybudowano murowane kramice na 22 sklepy, z których 16 przylegało bezpośrednio do bożnicy. W latach 40-tych XIX w. gmina przeprowadziła generalny remont synagogi. W XIX w. wykonano także zachowaną fragmentarycznie polichromię ścian i Bimy. Bożnica posiadała jeden z największych i najwspanialszych zbiorów synagogalii na Białostocczyźnie. Posiadała status szczególnego obiektu sakralnego – „Grojse Szul” lub „ Alter Szul”. Podczas II wojny światowej obiekt został ograbiony i zniszczony przez Niemców. W sierpniu 1941 r. dokonali oni masowej egzekucji 1400 Żydów, a 150 wysłali do getta w Białymstoku. W latach 1945-1947 rozebrano pawilony na cegłę.
W grudniu 1956 roku w wykazie przesłanym do Ministerstwa Kultury i Sztuki Wojewódzki Konserwator Zabytków umieścił synagogę w dziale B. Obiekty nieużytkowe i sakralne. Budynki sakralne nie na użytek kultu. : Tykocin - synagoga, wiek XVIII, kubatura 3,5 tys m3, % zniszczenia - 45, koszty w tys. zł.- 470, dokumentacja techniczna - jest. W ramach akcji "666" zlecono wykonanie kosztorysu na zabezpieczenie zabytku.
TYKOCIN, GANEK DOMU Z MOTYWEM GWIAZDY DAWIDA ( fot. ze zbiorów USA) Po wojnie do ok. 1957r. w synagodze mieścił się magazyn nawozów sztucznych Gminnej Spółdzielni. Podczas elektryfikacji zabytków Tykocina w 1956 roku stwierdzono : "Synagoga - obecny użytkownik G.S. - ze względu na rekonstrukcję, która będzie miała miejsce w latach dalszych obecnemu użytkownikowi należy wykonać instalację jako tymczasową, wg jego zapotrzebowania" ( notatka z dn. 17.09.1956 r.). Decyzją l.dz. Kult.V-2b-13-57-57 z dnia 14.01.1957 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał synagogę do rejestru zabytków województwa białostockiego pod Nr 87. " Uzasadnienie: w/w synagoga stanowi zabytek XVIII-wiecznego budownictwa miejskiego oraz przykład typowego dla tych terenów układu świątyni wyznania mojżeszowego. Należy do wydzielonego zabytkowego zespołu urbanistycznego". W piśmie Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydziału Kultury Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 23.01.1958r. skierowanym do Prezydium WRN Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego oraz Prezydium WRN Komitetu do Spraw Turystyki przesłany został wykaz obiektów zabytkowych z prośbą o rozpatrzenie i wykorzystanie w wypadku ewentualnych inwestycji w terenie. Pod poz. 2 zapisano: „Tykocin p. Białystok – synagoga murowana wzniesiona na rzucie prostokąta w centrum miasta. Ewentualny dom turysty lub dom kultury”. Z informacji WKZ z lutego 1960 roku wynika, iż synagogę z 1642 roku zabezpieczono "przez uzupełnienie ubytków muru i pokrycia". W kolejnych latach trwały prace remontowo- konserwatorskie – zmieniano kilkakrotnie program użytkowy. Decyzją z dnia 30.08.1973 roku do rejestru zabytków ruchomych pod nr 275 wpisano zabytki malarstwa i rzemiosła artystycznego stanowiące wystrój i wyposażenie synagogi, będącej wówczas w administrowaniu Urzędu Gminy w Tykocinie. Decyzja objęła ołtarz na rodały, bimę, 20 fresków, 12 wsporników. W uzasadnieniu stwierdzono m.in.: iż "wszystkie obiekty wymienione w decyzji wykonane po 1642r. w stylu późnorenesansowym, należą do zespołu nierozerwalnie związanego z wystrojem wnętrza synagogi. Posiadają jednolity charakter zabytkowy o dużych walorach artystycznych i wartościach historycznych, tym bardziej cenny, że na obszarze województwa spośród licznie występujących budowli tego typu, jedynie synagoga w Tykocinie zachowała w swoim wnętrzu oryginalne elementy wyposażenia, wymienione w decyzji". Dnia 17.12.1977r. po zakończeniu robót budowlanych i prac konserwatorskich synagoga przekazana została Muzeum Okręgowemu w Białymstoku, obecnie - Muzeum Podlaskie w Białymstoku– ekspozycja judaiców z terenu wsch. Polski. Synagoga wybudowana w 1642r., częściowo przebudowana w XVIII w. Łączy cechy późnego renesansu ( bryła ) i baroku (dach).
SYTUACJA: Synagoga położona jest w centrum Tykocina , w dawnej dzielnicy żydowskiej przy ul. Koziej, pomiędzy ulicami Piłsudskiego, a Kaczorowską. Obok stoi XVIII-wieczny Dom talmudyczny. Od strony wsch. Ogrodzenie murowane, tynkowane. Przed synagogą fundamenty kramic ( naruszone). Nawierzchnia wybrukowana. MATERIAŁ, KONSTRUKCJA, TECHNIKA: Ściany murowane z cegły ceramicznej, pełnej, na zaprawie wapiennej, obustronnie otynkowane. Wieżyczka z żelbetową klatką schodową, kręconą, obłożoną dębem. W wieży stropy typu Kleina na belkach stalowych. Sala główna przykryta dachem mansardowym. Konstrukcja więźby słupowo- płatwiowa, drewniana. Pokrycie dachu – dachówka ceramiczna, czerwona holenderka na deskowaniu. Nad przybudówkami- dach pulpitowy, pokrycie j.w. Sklepienia Sali głównej – ceglane, bezżebrowe. Posadzka- płytka ceramiczna, w babińcach z desek, kwadraty taflowe nasączone lnianym pokostem. Drzwi zewnętrzne 2-skrzydłowe, wielopłycinowe z okuciami. Wszystkie z drewna sosnowego. Okna Sali mężczyzn trójpoziomowe, wielokwaterkowe. Pozostałe trójpoziomowe, sześciopodziałowe. Żyrandole mosiężne, zrekonstruowane wg przekazów ikonograficznych. Wystrój rzeźbiarski Bimy wykonano techniką sklejania odlewanych z formy odcisków ornamentu z zaprawy piaskowo- wapiennej, malowany. Balustrada tralkowa, schody – dąb, podłoga – deski sosnowe. Aron Ha Kodesz wykonany techniką narzutową w zaprawie piaskowo- wapienną, na ceglanej konstrukcji, malowany. RZUT: Na planie prostokąta. Halowy, 9-polowy korpus bożnicy stanowi sala mężczyzn na planie zbliżonym do kwadratu. Od południa i zachodu odpowiadające długości korpusu dobudówki mieszczące sale kobiet, od północy pawilon przedsionka z dobudowaną w narożniku zachodnim kwadratową w przyziemiu wieżą – basztą, z dostawioną w jej wschodnim narożniku półkolistą wieżyczką mieszczącą klatkę schodową. Sala męska zagłębiona poniżej terenu zewnętrznego. BRYŁA: Orientowana, niepodpiwniczona. Wysoki, prostopadłościenny, z wysoko osadzonymi oknami. Korpus nakryty dachem mansardowym. Wydłużone, prostokątne, parterowe dobudówki od pd. i zach. o równej wysokości, nakryte dachami pulpitowymi. W narożniku pn.-zach. Wtopiona 3-kondygnacjowa wieża, nakryta dachem namiotowym. W dolnej kondygnacji kwadratowa, wyżej ośmioboczna, Obok, nad przedsionkiem nadbudowana okrągła wieżyczka nakryta dachem namiotowym.
fot. W.Paszkowski 1953 WNĘTRZE: Sala mężczyzn jednoprzestrzenna, nakryta 9-polowym sklepieniem z architektoniczną BIMĄ pośrodku. Bima na planie kwadratu, z dwoma wejściami po bokach, dostępnymi przez kilkustopniowe schody z tralkową balustradą. Przykryta sklepieniem klasztornym z dekoracją sztukatorską. W pozostałych polach sklepienia krzyżowe, bez dekoracji. Między oknami i w narożnikach Sali wsporniki ze spływami sklepiennymi. Na ścianach i filarach Bimy zachowane fragmenty polichromii złożonej z wersetów Tory oraz ornamentów roślinnych. W 1996r. podczas prac konserwatorskich na jednym ze słupów, spod warstwy późniejszego tynku odsłonięto fragment pierwotnej XVII-wiecznej dekoracji malarskiej w postaci boniowania. Na ścianie wsch. ARON HA-KODESZ z głęboką wnęką na przechowywanie zwojów TORY, ujętą parą kolumn jońskich ustawionych na postumentach, podtrzymującymi wysokie, gierowane belkowanie. Po bokach głowic dekoracyjne uszaki. W górnej kondygnacji tondo, w którym Korona Tory oraz napisy hebrajskie. Obok spływy wolutowe ujęte w uszaki. W zwieńczeniu trzy obeliski. Całość polichromowana, z bogatym detalem arch. Na ścianach sali mężczyzn zachowane liczne fragmenty napisów w języku hebrajskim i aramejskim w obramieniach listwowych, pokrytych ornamentem geometrycznym i roślinnym, a także kotary i owalne medaliony. Daty napisów na ścianach w języku hebrajskim: ściana wschodnia: lewa strona napis monacki sepią 1691, napis czarny - 1722 lub 1822 na Bimie; Ściana południowa - tablica - 1722, 1760, 1742; Ściana zachodnia: tablica nad wejściem - 1762, tablica druga w dodatkowym obramieniu - 1878; Ściana północna - 1742; Bima - dolny napis sgrafittowy - 1662. Technika pobiały - wapienna. Polichromie - tempera, farby klejowe, olejne, sgrafitta. Namalowane na ścianach tablice w bardzo ozdobnych ramach, z fragmentami najczęściej odmawianych modlitw, w języku hebrajskim. Litery pisane pędzlem. Dekoracja zamykająca tablice składa się z ornamentów roślinnych - stylizowane liście, wici, owoce, kwiaty z wkomponowanymi zwierzętami, ptakami i rybami. W tablicach na wszystkich ścianach przedstawione bochenki chleba. Ornamentyka zamknięta pasami, wstążkami, plecionką, ornamentem cekinowym. Teksty tablic znajdujących się na ścianach: pd.- Modlitwa przedobiednia w pierwszym dniu święta Rosz Haszana ( Nowy Rok) zwana Musaf lerosz haszana; ściana pd., strona lewa - modlitwa odmawiana w dniu sobotnim, podczas kilkudniowej przerwy Święta Sukot ( Szałasów) oraz podczas innych świąt; ściana pd., środek - modlitwa poranna sobotnia ( "Szachrit" ); ściana pd., strona prawa - modlitwa zawierająca błagania o przebaczenie w 17 dniu miesiąca Tamuz, ok. poł. lipca; ściana zach. na skraju strony lewej - modlitwa końcowa w święto Jom Kipur ( Sądny Dzień), ściana zach. między oknami - modlitwa odmawiana w pierwszym dniu święta Sukot ( Szałasów) podczas obrządku błogosławienia tzw. "Kohanim"- Kapłanów; ściana zach. strona prawa, między oknami - modlitwa poranna w dniu powszednim - ( "Szachrit" ); ściana pn. po lewej stronie- modlitwa poranna ( "Szachrit") odmawiana w pierwszym dniu Święta Sukot ( Szałasów) i podczas niektórych innych świąt; ściana pn. lewa tablica pod przedostatnim oknem- modlitwa odmawiana w pierwszym dniu Święta Sukot ( Szałasów ) podczas błogosławienia Kapłanów; ściana pn, tablica środkowa oraz ściana północna, strona lewa, pod przedostatnim oknem i na prawo od tego okna- modlitwa odmawiana w dniu sobotnim, podczas kilkudniowej przerwy Święta Sukot ( Szałasów) oraz podczas innych świąt; ściana pn. pierwszy werset pod przedostatnim oknem - modlitwa odmawiana podczas czytania Tory w sobotę i podczas innych świąt; ściana pn. pod środkową tablicą, po prawej stronie, ściana północna, pod środkową tablicą, ściana północna pod inskrypcją pierwszą - werset m.in. znajdujący się w Księdze Midrasz ( Komentarze), "Tefilin", Megila, Modlitwa odmawiana podczas święta Jom Kipur; ściana północna po prawej stronie ściany pod oknem- Modlitwa "Neila"- końcowa odmawiana w Święto Jom Kipur ( Sądny Dzień ). Sala mężczyzn połączona z pomieszczeniami w przybudówkach parami prostokątnych otworów okiennych umieszczonych w rozglifionych wnękach zamkniętych łukiem nadwieszonym. W ścianie zach. wejście do Sali kobiet. W babińcach sklepienia krzyżowe.
PRACE BUDOWLANE I KONSERWATORSKIE: 1957-1960 – P.P.PKZ O/Warszawa- KGR Białystok: zabezpieczenie, odgruzowanie terenu wokół, uzupełniono mury, wykonano sklepienia, konstrukcję dachową, przykryto dachówką esówką do 12.1977 r. – P.P.PKZ – KOZK w Warszawie- Zakład w Białymstoku, Kombinat Budownictwa Komunalnego, Oddział Robót Drogowych, PP PKZ O/Warszawa: odbudowa babińców, remont konstrukcji dachowej, naprawa ścian, wykonano tynki, sklepienia odbudowane w trad. formie bez późnobarokowej dekoracji, konserwacja polichromii, wykonanie posadzki, zrekonstruowano obudowy Bimy oraz przeprowadzono jej konserwację, odtworzono stolarkę okienną i drzwiową, przeprowadzono konserwację Arona ha-kodesz, zrekonstruowano żyrandole, malowanie, kanalizacja, bruki, c.o. 07.06.1975-27.05.1976 - PP PKZ Oddział w Warszawie. Pracownia Konserwacji Rzeźby - prace konserwatorskie przy wystroju rzeźbiarskim synagogi: Aron Ha kodesz, bima, wystrój pomiędzy oknami oraz narożniki. Wystrój rzeźbiarski wykonano techniką wklejania odlewanych z formy odcisków ornamentu z zaprawy piskowo- wapiennej, malowany. 1977 r. - PP PKZ Oddział w Warszawie, Pracownia Konserwacji Malarstwa - prace konserwatorskie Arona Ha- Kodesz 1991r. – założenie izolacji poziomej ( injekcja krystaliczna) 1996-7 – konserwacja filaru Bimy 1996 – osuszenie i założenie izolacji poziomej ( termo iniekcja) podstawy Bimy 1997 – UM w Tykocinie – naprawa tynków zewnętrznych, malowanie 2002 - przebudowa sanitariatów 2005 - remont babińca - wykonanie nowej izolacji pod podłogą , ułożenie nowej podłogi z płytek klinkierowych, malowanie ścian i sufitów, malowanie stolarki okiennej, krat i kaloryferów, wykonanie ścianki działowej lekkiej konstrukcji 2017-2018 - wymiana pokrycia dachowego, remont elewacji połaczony ze zmianą kolorystyki - nowa kolorystyka niezgodna z wynikami badań laboratoryjnych wykonanych przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu w 2011 r., wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, wymiana instalacji grzewczej, izolacja fundamentów, obniżenie terenu wokół obiektu, wykonanie kanalizacji deszczowej
Kubatura 5485,71 m3 Powierzchnia użytkowa 762,45 m2 fot. D.Stankiewicz 1997 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - * Modlitwa końcowa w święto Jon Kipur ( Sądny Dzień) " I przeciągnął Bóg przed jego oblicze ( Mojżesza) i zawołał: "Bóg jest wieczny i nieskonczony, litościwy i łaskawy, pobłażliwy, pełen łaski i prawdy. On zachowuje łaskę dla tysięcy, przebacza, oczyszcza i uwalnia od winy, grzechu, wykroczeń." * Ten werset ufundował Rabi Samuel Juził, syn Rabi Cwi Hirsza, niech ten Sprawiedliwy (mąż) będzie wspomniany z błogosławieństwem, wraz z jego dzieckiem, niech świeci jego imię ( w roku 1763)". - ściana zachodnia Wielkiej Synagogi, na skraju strony lewej. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - * Modlitwa odmawiana w pierwszym dniu święta Sukot podczas obrządku błogosławienia tzw. "Kohanim" - " O Panie świata, ja należę do Ciebie i moje sny należą do Ciebie. Miałem sen, ale nie wiem co on oznacza. Niech się spełni wola Twoja Panie, Boże mój i moich przodków: Spraw, aby wszystkie moje sny spełniły się dla dobra mojego i wszystkich Izraelitów. Moje sny, które dotyczyły zarówno mnie, jak i innych, oraz sny, które mieli inni, a dotyczyły mnie. Jeżeli są korzystne, pokrzep i wzmocnij je, a niech się spełnią wobec mnie i wobec nich, jak sny Józefa Hacadik ( Józefa Sprawiedliwego). A jeśli wymagają leczenia, wylecz tak, jak wyleczyłeś Ezechiela, króla Judy z jego chorób i jak proroka Miriam z jej trądu i jak Nasmona z jego trądu i jak gorzką wodę z Mory, zamienioną w wodę słodką przez naszego nauczyciela Mojżesza, i jak złą wodę z Jerycho, przekształconą w wodę dobrą przez proroka Eliszę, i tak, jak przekształciłeś przekleństwa złoczyńcy Bilama w błogosławienstwa, tak też spełń wszystkie moje sny dla dobra mojego i wszystkich Izraelitów, abyś mnie chronił, był dla mnie życzliwy i miłościwy. AMEN". * Obrządek błogosławienstwa Kapłanów w pierwszym dniu święta Szałasów - " Potęny w przestworzach niebios, wcielenie mocy, Ty, który jesteś uosobieniem pokoju, a Twoje imię rónież oznacza pokój, zechciej o Panie przyrzec i obdarzyć nas i cały Twój naród Izraela życiem i błogosławieństwem i stać na straży pokoju. * Powyższą inskrypcję ufundował Rabin Abraham, syn sławnego Rabi Samuela KAC w roku 1865." - ściana zachodnia Wielkiej Synagogi, strona lewa, między oknami. ----------------------------------------------------------------------------------------------- * Modlitwa przedobiednia w pierwszym dniu święta Rosh Hashana ( Nowy Rok) zwana Musaf Lerosz haszana - "Bądź wola Twoja, Boże nasz i naszych przodków, aby to błogosławienstwo, którym kazałeś pobłogosławić Twój naród Izraela, było bez skazy, aby nie było win żadnych skrupułów oraz winy, zarówno dziś, jak i na wieki. Uczyniliśmy to, co nam kazałeś, uczyn więc dla nas to, co nam obiecałeś. Spojrzyj z Twojego świętego miejsca, gdzie przebywasz, z niebios i pobłogosław Twój naród Izraela oraz ziemię, którą nam dałeś, tak jak obficie obdzieliłeś naszych przodków ziemią, płynącą mlekiem i miodem." - ściana południowa Wielkiej Synagogi, strona lewa, ślady dwóch słów ----------------------------------------------------------------------------------------------------- Ściana pólnocna Wielkiej Synagogi, ostatnia tablica po lewej stronie- * Modlitwa poranna ( "Szachrit") w pierwszym dniu świeta Sukot i podczas niektórych innych świąt " A gdy (święta szafa) spoczęła na ziemi (Mojżesz) powiedział: przywróć spokój wśród tysięcy Izraelitów. O Boże! objaw się w Twoim miejscu odpoczynku! Ty i święta szafa Twojej mocarnej Tory. Niech Twoi kapłani nałożą szaty sprawiedliwości, a Twoi wierni niech się radują śpiewając. Z woli Twojego niewolnika Dawida, nie odrzucaj błagań Twojego pomazańca! Dałem wam dobrą naukę ( Torę), nie opuszczajcie jej. Jest ona źródłem życia dla tych, którzy przy niej mocno trwają, a ci, którzy ją ( bezgranicznie) popierają, są szczęśliwi. O Boże! przyjm nas napowrót do siebie, a powrócimy, Spraw odnowienie naszych dni, tak jak niegdyś" * "Ten ornament ufundował kawaler Rabi Mendił, syn Rabi Jadił." - ornament wokół wersetu. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
Drewniana bóżnica chasydzka z końca XIX wieku, która znajdowała na tykocińskiej kolonii Kaczorowo KRYNKI - Wielka Synagoga BETH HA KNESETH
fot. W.Paszkowski 1955 Krynki, to miasto królewskie, odgrywające w minionych wiekach ważną rolę strategiczną i handlową, posiadające zachowany, oryginalny, jedyny w Polsce, XVIII-wieczny układ przestrzenny z sześciobocznym rynkiem i dwunastoma promieniście wybiegającymi z niego ulicami. Prawa miejskie otrzymały w 1509 roku. Żydzi pojawili się w Krynkach już na początku XVI wieku. W 1765 roku w Krynkach i okolicy mieszkało 1285 Żydów. Była to wówczas druga co do wielkości gmina żydowska po kahale okręgowym w Grodnie. W 1878 roku na 3542 mieszkańców, 2823 to Żydzi. W 1914 roku w mieście było blisko 10 000 mieszkańców, z czego 90% stanowili Żydzi. Tutaj działało kilkanaście chaderów i jesziwa. Tutaj do 1939 roku funkcjonowały m.in. „Beth Ha Kneseth”, „Beit Tefila „Chajej Adam”, „Jentes Beth Midrasz”, „Kaukaski Beth Midrasz”, „Chasodim Sztibl Beth Midrasz”, działały liczne organizacje, stowarzyszenia oraz partie polityczne.
Wielka Synagoga Beth Ha Kneseth przy ul. Garbarskiej 5 (wybiegającej z rynku w kierunku południowo - wschodnim) u zbiegu z ulicą Zaułek Szkolny, została zbudowana w 1756r. w stylu klasycystycznym, w miejscu starej, drewnianej z 2 poł. XVII w., która uległa zniszczeniu podczas pożaru. Bożnica na planie prostokąta, zbliżonego do kwadratu. Składała się z wysokiej sali głównej o wymiarach 19,75 x 15,10 m, przykrytej drewnianym, wielobocznym sklepieniem kopulastym. Poprzedzała ją sień o wym. 15,40 x 5,0 m. W narożnikach fasady znajdowały się dwa, dwukondygnacyjne, narożne pawilony o wymiarach 5,60 x 3,75m. Za nimi, wzdłuż ścian bocznych babińce o wymiarach 19,50 x 3,75 m. Elewacje frontowa i tylna o dwóch kondygnacjach prostokątnych okien w opaskach tynkowych, oddzielonych gzymsem kordonowym, rozczłonkowana uproszczonymi pilastrami i płycinami, zwieńczona belkowaniem z fryzem kostkowym, nad którym trójkątny szczyt z trzema wysokimi, wąskimi, zamkniętymi półkoliście oknami i dwoma półkolistymi świetlikami. W szczycie elewacji tylnej na osi jeden duży, prostokątny otwór okienny. Nad nim trzy małe. Pawilony zwieńczone trójkątnymi szczytami. Dach nad korpusem głównym i pawilonami dwuspadowy, nad babińcami dachy pulpitowe. Budynek wzniesiono z cegły ceramicznej, pełnej z dodatkiem kamienia polnego na zaprawie wapiennej o grubości murów od 90 cm do 100 cm. Mury fundamentowe znajdowały się na głębokości od 85 cm do 90 cm. Ościeża okienne i drzwiowe wykonane były z cegły. Kubatura budynku wynosiła 7350 m3.
Była to główna bożnica w Krynkach, czynna tylko w soboty oraz ważniejsze święta religijne i państwowe. W synagodze znajdował się jeden z największych i najwspanialszych zbiorów synagogaliów. Przed świątynią znajdował się niewielki plac, na którym odbywały się jarmarki. Na przełomie XIX i XX w. remontowana i częściowo przebudowana. W okresie okupacji niemieckiej służyła jako magazyn wojskowy, a po wykuciu otworu bramnego w południowej ścianie sali modlitw i rozebraniu części babińca południowego – jako warsztat remontowy czołgów.
W 1944 roku nieudaną próbę wysadzenia budynku podjęli hitlerowcy. Dzięki swojej solidnej konstrukcji i grubym murom budynek jednak przetrwał. Zniszczeniu uległy stropy, schody, konstrukcja i pokrycie dachu, posadzki, stolarka okienna i drzwiowa oraz wyposażenie wnętrza.
Pismem z dnia 26 lipca 1954 roku Wydział Budownictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Sokółce przesłał Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Białymstoku protokół komisyjnych oględzin budynku byłej synagogi w os. Krynki pow. Sokólskiego z dnia 11.VI.1954 roku do wiadomości i zajęcie stanowiska w celu zabezpieczenia grożących zawaleniem się murów. Komisja dokonała oględzin i stwierdziła co następuje: "W chwili obecnej po budynku byłej synagogi istnieją mury wypalone z kamienia i częściowo z cegły, stanowiące rzekomo zabytek z wieku XV-go. Mury te nie są zabezpieczone od wpływów atmosferycznych i w związku z tym niszczeją i ulegają rozlasowaniu się. Część murów popękała, odchyliła się od pionu i zagraża bezpieczeństwu publicznemu jak też bezpieczeństwu ruchu ulicznego, gdyż omawiana synagoga jest usytuowana tuż przy skrzyżowaniu ulicy Garbarskiej i ulicy Zaułek Szkolny. Szczególnym niebezpieczeństwem powalenia się na ulicę Zaułek Szkolny zagraża ściana szczytowa od strony południowej, która znajduje się przy samym chodniku tejże ulicy. Wyżej wymieniona ściana szczytowa jest wykonana z kamienia, posiada wysokość około 15 m. i w chwili obecnej odchyliła się ona od pionu i od ścian bocznych tworząc pęknięcie szerokości około 10 cm. przez całą wysokość ściany od góry do dołu przy połączeniu ze ścianą boczną. Część ściany bocznej od ulicy Garbarskiej również pęknięta od góry do dołu i odstaje od pionu. Przy tym nadmienia się, że przy wyżej opisanych murach byłej synagogi odbywa się postój furmanek i w pobliżu stale odbywa się ożywiony ruch publiczny, a Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Krynkach pomimo kilkakrotnych zaleceń ogrodzenia zagrożonego terenu przynajmniej prowizorycznym płotem tłumaczy się brakiem kredytów i wogóle nie interesuje się powyższą sprawą. Biorąc powyższe pod uwagę Komisja w powyższym składzie stawia wniosek o niezwłoczne powiadomienie Konserwatora Zabytków w Białymstoku w celu zajęcia stanowiska w powyższej sprawie, gdyż wyżej opisane ściany należałoby rozebrać lub zabezpieczyć podparciem stemplami, oraz wykonanie ogrodzenia dookoła budynku, płotem na odległość 20 m. od muru".
W grudniu 1956 roku w wykazie przesłanym do Ministerstwa Kultury i Sztuki Wojewódzki Konserwator Zabytków umieścił synagogę w dziale B. Obiekty nieużytkowe i sakralne. Budynki sakralne nie na użytek kultu. : Krynki - synagoga, wiek XVII, kubatura 4 tys m3, % zniszczenia - 70, koszty w tys. zł.- 900, dokumentacja techniczna - brak.
W 1958 roku "Wstępne rozpoznanie obiektu KRYNKI - SYNAGOGA / woj.podlaskie, pow.Sokółka /" wykonał Jerzy Baranowski z Przedsiębiorstwa Państwowego Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie. Na podstawie oględzin stwierdził, że pod koniec XIX lub na początku XX wieku obiekt był remontowany i rozbudowany. Jednocześnie, mimo przeprowadzonych wywiadów nie potrafił wskazać przyczyny zniszczeń. Synagogę uznał za budowlę okazałą - dużych rozmiarów, lecz bez specjalnych wartości artystycznych czy historycznych, nie znalazł bowiem żadnych informacji o synagodze w A.G.A.D. PIS, B.U.W oraz Inst. Arch. Urb. Stwierdził, iż obecna ludność to w 90 procentach element napływowy z dawnych terenów polskich, leżących teraz w granicach ZSRR. Przed wojną dominantę mieszkańców Krynek stanowili Żydzi, którzy zajmując się rzemiosłem i handlem nadawali miastu charakter rzemieślniczo - handlowy. Należy przypuszczać - pisał, że przewaga elementu żydowskiego w Krynkach datuje się od drugiej połowy XVIII w. Według danych , które przytaczał za "Słownikiem Geograficznym" w 1878 roku na 3.336 mieszkańców było 2.823 mieszkańców pochodzenia Żydowskiego. Stosunek ten na pewno powiększył się jeszcze w końcu XIX i na początku XX w. "Zabiegom budowlanym niewątpliwie podlegały oba główne szczyty w swych górnych partiach - szczyciki nad alkierzami- koroną murów sali modlitw i przedsionka oraz środkowa część ściany wraz z oknami prostokątnymi zamkniętymi łukiem półpełnym - oddzielającą salę modlitw od przedsionka. Uzupełnienia te wykonano w cegle- która różni się kolorem i formatem od używanej w innych partiach murów niewątpliwie pochodzącej z pierwszej fazy budowy. Być może że i wtedy, a może nieco później założony został żelazny ściągacz pod gzymsem koronującym, który miał zapobiec odchylaniu się ściany wschodniej na zewnątrz i położono nowe tynki". Górne części murów były silnie zawilgocone i porosłe roślinnością. Ściana wschodnia sali modlitw miała poważne odchylenie od pionu w kierunku zewnętrznym. Całość wymagała szybkiego zabezpieczenia. Zalecenia konserwatorskie stwierdzały, że adaptacja bożnicy na kino w niczym nie powinna zniekształcić bryły obiektu, ani skromego wystroju elewacji zachodniej. Projekt powinien zachować istniejące podziały wnętrza, a także osie elewacji. Stropy powinny być płaskie na wysokości dawnych, których poziom i rozstaw jest wyraźnie czytelny. Dachy powinny oprzeć się na istniejących śladach, nad częścią środkową - dwuspadowy, nad babińcami i alkierzami - pulpitowe. Schody znajdować się powinny w miejscach dawnych klatek schodowych. Należy zamurować otwór, na elewacji południowej pochodzący z czasów okupacji. Zewnętrzne ściany babińców przywrócić do dawnej wysokości. W/w rozpoznanie uzupełniało 12 zdjęć fotograficznych wykonanych 03.09.1956 r. przez J.Kazimierskiego oraz J.Szandomirskiego.
W piśmie Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydziału Kultury Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 23.01.1958r. skierowanym do Prezydium WRN Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego oraz Prezydium WRN Komitetu do Spraw Turystyki przesłany został wykaz obiektów zabytkowych z prośbą o rozpatrzenie i wykorzystanie w wypadku ewentualnych inwestycji w terenie. Pod poz. 8 zapisano: „Krynki, pow. Sokółka - Synagoga murowana w ruinie – dobre mury zewnętrzne. Ewentualne wykorzystanie na kino lub dom kultury”. W lipcu 1958 r. Zespół Pracowni Architektury z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie ( Edward Jasiński, Krystyna Kulczyńska, Teresa Kulwiec) wykonał pomiar inwentaryzacyjny budynku oraz 14 fotografii obiektu. Dane ogólne z Opisu technicznego do pomiaru : ogólne wymiary budynku - 28,38 x 26,14 m, ilość kondygnacji – 2, ilość pomieszczeń – 9. Jako właściciela budynku wskazano P.M.R.N. w Krynkach. Proponowane użytkowanie obiektu – adaptacja na dom społeczno – kulturalny. Następnie T. Makarski oraz J. Grudziński z PP PKZ wykonali Inwentaryzację – Przeskalowanie. Na podstawie zgromadzonej dokumentacji na zlecenie 5076/W w sierpniu 1958 roku wykonali oni "Projekt wstępny. Synagoga – dom świetlicowy. Kubatura - 6400 m3". Projektu tego nie zrealizowano, ograniczając działania do przeprowadzenia prac zabezpieczających. W październiku 1958 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków zlecił Wojewódzkiemu Biuru Projektów za kwotę 40.000 zł wykonanie nadzoru budowlanego wykonywanych robót konserwatorskich sposobem gospodarczym przez Brygadę Wykon. Robót Konserwatorskich w Białymstoku prowadzonych przy synagodze w Krynkach. W kolejnych latach pojawiły się pomysły adaptacji zrekonstruowanego budynku na kino lub umieszczenie w nim dworca PKS. Decyzją Nr. Kl.III-2b-136-36-58 z dnia 22 listopada 1958 roku ówczesny wojewódzki konserwator zabytków uznał za zabytek: "Ruina murowanej klasycystycznej synagogi w Krynkach powiat Sokółka, województwo Białystok. Uzasadnienie faktyczne: Stanowi zabytek należący już do rzadkości architektury sakralnej wyznania mojżeszowego o artystycznym wystroju charakterystycznym dla przełomu XVIII-XIX.". Jako właściciela zabytku wskazano Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej.
Na początku lat 70-tych XX w. stan techniczny synagogi uległ pogorszeniu. Konieczne stało się wzmocnienie konstrukcyjne niektórych fragmentów budowli. Wcześniej dokładnie określono jej aktualny stan techniczny i przygotowano szczegółowy projekt konstrukcyjny. W październiku 1972r. na zlecenie Wydziału Kultury i Sztuki P.W.R.N w Białymstoku zespół Wielobranżowy PKZ Pracownia Projektowa w Białymstoku Oddział w Warszawie ( inż. J. Dakowicz, techn. bud. J. Lulewicz, inż. A. Waszkiewicz) opracował Inwentaryzację konstrukcyjną murów Synagogi w Krynkach pow. Sokółka. Podstawą opracowania były m.in. wizje lokalne w dniach 28 VIII 1972r. i 29 IX 1972r. oraz Orzeczenie techniczne opracowane przez inż. Józefa Dakowicza w 1971 roku z zespołu Wielobranżowego PKZ w Białymstoku. Dokumentację opracowano w celu wykorzystania jej przy opracowaniu projektu zabezpieczenia murów. Na rysunkach oznaczono pęknięcia pionowe murów ścian zewnętrznych i wewnętrznych ( rzut przyziemia, rzut przyziemia na wysokości okien górnych, przekrój A-A, elewacja szczytowa - frontowa, elewacja szczytowa - tylna). Kolejnym etapem było opracowanie przez ten sam zespół inż. Józefa Dakowicza, także w październiku 1972r. Projektu konstrukcyjnego zabezpieczenia murów. Synagoga w Krynkach pw. Sokółka. Stwierdzono m.in. ,iż mury szczytu tylnego przy ścianach podłużnych były pionowo oddzielone ( szczeliny ok. 4 cm). Na jego powierzchni widoczne były peknięcia skośne. Przy prawym pawilonie szczytu frontowego mur pęknięty był pionowo. W opracowaniu wskazano sposób zabezpieczenia konstrukcji ( ściągi z prętów stalowych). Projekt uzupełniały obliczenia statystyczne ( stateczność w poszczególnych przekrojach) oraz część rysunkowa (zabezpieczenie ściągami ściany szczytowej tylnej, zabezpieczenie ściągami nawy bocznej ( prawej) od strony elewacji frontowej, widok ściągów w ścianie szczytowej, szczegóły ) oraz wykaz ściągów i klamer. Prac tych nie zrealizowano. Przez blisko 30 lat od próby zniszczenia przez hitlerowców, zachowana częściowo synagoga, nie doczekała się rewaloryzacji mimo, iż jej stan techniczny, ilość autentycznej substancji, a także zachowany układ przestrzenny na to pozwalał. Nie powstrzymano procesu degradacji i nie wzmocniono konstrukcyjnie niektórych fragmentów budynku mimo, iż opracowano wiele specjalistycznych dokumentacji. Jak się okazało nie mogła ona także istnieć w formie "ruiny", której wartość uznano przecież za zabytek. Decyzją władz, z przyzwoleniem ówczesnego wojewódzkiego konserwatora zabytków dawnego województwa białostockiego, w 1974 roku, synagogę - zabytek, określaną jako "ruina synagogi", wysadzono w powietrze. Po raz drugi w jej historii i tym razem skutecznie, wojsko założyło ładunki wybuchowe i zamieniło ją w skalne rumowisko. Był to jeden z najciekawszych i unikatowych zabytków kultury Żydów na Podlasiu. Obecna "ruina synagogi" - pozostałości kamiennego muru i porośnięte roślinnością rozrzucone głazy -na mocy tej samej decyzji administracyjnej z 1958 roku jest "ruiną -zabytkiem". Układ murów pierwotnie był symetryczny, obecnie jest nieregularny: zachowany częściowo zarys obszernej sali męskiej, przedsionek i fragment pomieszczenia po stronie pn.-zach. - w otwartej przestrzeni jest coraz mniej widoczny. Staje się reliktem...
Widok od strony ulicy, fot. W. Paszkowski 1955 Fragment wnętrza, fot. W.Paszkowski 1955
Fragment wnętrza, 1958 Fragment elewacji, 1972
Fragment elewacji 1972
Rozbiórka 21 VIII 1974 Rozbiórka 21 VIII 1974
Ruiny synagogi 1976
Ruiny synagogi fot. D.Stankiewicz 2009
Ruiny synagogi, fot. D.Stankiewicz 2009
Ruiny synagogi, fot. D.Stankiewicz 2009 POCZĄTEK STRONY
Widok na elewację frontową i boczną, fot. D.Stankiewicz 2009
Widok na synagogę, fot. D.Stankiewicz 2009
Wzniesiona ok. 1850 roku. usytuowana w centrum Krynek, w pobliżu Rynku, przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Białostockiej ( dawniej Dzierżyńskiego i Górnej). Nazwa „kaukaski” Beth Midrasz pochodzi od kupców, którzy sprowadzali dla miejscowych garbarni skóry z Kaukazu. W Krynkach istniała wówczas dzielnica zwana Kaukaz. W okresie drugiej wojny światowej zbeszczeszczona ( 01.07.1941 roku) i spalona przez Niemców. W latach 60-tych podczas robót budowlanych związanych z adaptacją budynku na kino „Krokus” przebudowano wnętrza . Dobudowano wówczas od strony południowo- zachodniej przybudówkę nakrytą dachem płaskim. Usunięto m.in. bimę, zamurowano część okien w babińcach. Wnętrze przebudowywano potem wielokrotnie i dzielono ściankami w zależności od aktualnych potrzeb użytkownika. Decyzją Kl.-III-1/226/66 z dnia 22 X 1966 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku – Paweł Pawluczuk -wpisał do rejestru zabytków województwa białostockiego: Dawna synagoga w Krynkach pow. Sokólski, wzniesiona w XIX w. w stylu klasycystycznym, na rzucie kwadratu, dwu- kondygnacjowa, murowana, tynkowana. Dach czterospadowy. Gzyms koronujący kroksztynowy. Na elewacjach nieregularnie rozmieszczone okna. Uzasadnienie: Dawna synagoga w Krynkach / adaptowana obecnie na kino/ należy do mało zachowanych budowli tego typu. Mimo zniszczenia spowodowanego ostatnią wojną, zachowała bryłę klasycystyczną, dlatego też jest cennym obiektem na naszym obszarze”. Jako ówczesnego właściciela budynku podano: Okręgowy Zarząd Kin w Białymstoku. Na początku lat 90-tych XX w. synagogę przejął Urząd Gminy Krynki. Obecnie w budynku mieści się Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Krynkach.
Widok na część dobudowaną, fot. D.Stankiewicz 2009
Widok na elewację boczną, fot. D.Stankiewicz 2009
Widok na snagogę, fot. D.Stankiewicz 2009
KRYNKI - SYNAGOGA CHASYDÓW ZE SŁONIMA Bożnica chasydzka usytuowana jest w centrum Krynek, na południe od rynku, w zachodniej pierzei ulicy Czystej pod nr 10, ufunddowana przez Jentę Rafałowską - Wolfson w 2 poł. XIX wieku......
................
Synagoga wzniesiona została w latach 1820-1821 w stylu klasycystycznym, u zbiegu ulic Jerozolimskiej i Przechodniej ( ob. Noniewicza i Waryńskiego) . Wg sprawozdania Komisji Województwa Augustowskiego z 1821 r. w Suwałkach "wymurowana została wielka i ozdobna co do architektury bożnica żydowska, mająca długość stóp 100 i szerokości 54 - z dwoma rzędami wielkich okien i 8 kolumnami doryckiego porządku od frontu". W 1827 roku w Suwałkach było 2116 mieszkańców. W 1857 roku było 11 273 mieszkańców, z tego 7016 Żydów. W 1890 roku było zapisanych do ksiąg stałej ludności 20 592, po strąceniu nieobecnych rzeczywista stała ludność wynosiła 13 830, a z niestałą - 16 863. Podług wyznań było śród stałej ludności: 7009 katolików, 386 prawosławnych, 657 protestantów, 12 540 Żydów ... ( 61%). W okresie II wojny światowej synagoga została zdewastowana przez Niemców. Decyzją l.dz. Kult.V-3/52 z dnia 21 lipca 1952r. synagoga, jak podano w jej treści- zbudowana w 1828r., mieszcząca się przy ul. Szkolnej - wpisana została do rejestru zabytków województwa białostockiego pod nr 14. Jako właściciela budynku wskazano Towarzystwo Społeczno- Kulturalne Żydów w Polsce Oddział w Białymstoku. Po niespełna czterech latach, w 1956 roku, mimo protestów niewielkiej grupy suwalskich Żydów, Minister Kultury skreślił synagogę z rejestru zabytków i w tym samym roku budynek rozebrano. Trudu rewaloryzacji zabytku nie podjęto....powodem wyburzenia miał być katastrofalny stan techniczny budynku.
Fragment wnętrza, fot. W.Paszkowski 1952
Fragment wnętrza, fot. W.Paszkowski 1952
Fragment wnętrza, fot. W.Paszkowski 1952
Wnętrze, fot. W.Paszkowski 1952
Fasada, fot. W.Paszkowski 1953
Fasada, fot. W.Paszkowski 1953
Fasada, fot. W.Paszkowski 1953
Fragment elewacji bocznej, fot. W.Paszkowski, 1953
Widok na elewację boczną i tylna, fot. W.Paszkowski 1953
Widok na elewację boczną i tylna, fot. W.Paszkowski 1953
Fragment stropu, fot. W.Paszkowski 1953
Fragment wnętrza, fot. W.Paszkowski 1953
Drzwi, fot. W.Paszkowski 1953
Fasada, fot. W.Paszkowski, 1955
Fasada, fot. W.Paszkowski 1955
Fasada, fot. W.Paszkowski 1955
KNYSZYN - SYNAGOGA Orach Chaim W 1897 roku w Knyszynie mieszkało 1878 Żydów na 3864 mieszkańców. Synagogę zbudowano w latach 1898-1900, na zapleczu ul. Grodzieńskiej ( pomiędzy ul. Grodzieńską, a ul. Starodworną). Na elewacji frontowej znajdowały się Tablice Mojżeszowe i Gwiazda Dawida. Przebudowana w latach 30-tych XX w. W okresie II wojny światowej zdewastowana i pozbawiona detalu architektonicznego, który zniszczono. Zamieniona w magazyn zbożowy. W latach 70-tych XX w. w budynku mieściła się "Wypożyczalnia sprzętu do produkcji materiałów budowlanych" należąca do Gminnej Spółdzielni w Knyszynie. W 1979 r. Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Warszawa Pracownia Projektowa w Białymstoku wykonała Inwentaryzację architektoniczno- konserwatorską. Architekturę opracował techn. Lech Małkowski, konstrukcję inż. Józef Dakowicz. Ogólne wymiary budynku określono jako: 17,16 x 14,97 m, ilość kondygnacji – 2, ilość pomieszczeń -6, kubatura – 1622 m3. W stosunku do stanu pierwotnego zamurowano duże otwory okienne, wykonano strop drewniany w celu uzyskania jednej kondygnacji. Ogólny stan obiektu określono jako dostateczny. Ściany wymurowano z cegły ceramicznej pełnej. Stropy drewniane. Schody drewniane policzkowe. Konstrukcja dachu drewniana w kształcie koperty. Pokrycie dachu dachówka cementowa, zakładkowa. Okna drewniane ościeżnicowe. Stolarka drzwiowa drewniana. Na parterze podłogi wykonane były z desek, częściowo z betonu. Wyposażenia brak. Na elewacji frontowej znajdowały się ceglane fryzy. Właścicielem budynku był Urząd Miasta i Gminy w Knyszynie. Budynek pełnił funkcje magazynowe. Proponowane użytkowanie – klub, biblioteka. W związku z planowaną adaptacją budynku byłej synagogi i jej rozbudową dla potrzeb Miejsko – Gminnego Ośrodka Kultury w PP PKZ w grudniu 1979 roku przygotowano "Założenia techniczno- ekonomiczne sieci, instalacji i urządzeń sanitarnych" ( autor: mgr inż. D.Gebauer, współpraca: mgr inż. A. Iwanicki, techn. S. Maksymiuk) oraz "Z.T.E. instalacji elektrycznych wewnętrznych i zewnętrznych oraz instalacji odgromowych". Pierwsze opracowanie obejmowało założenie techniczno – ekonomiczne instalacji i sieci i urządzeń sanitarnych dla synagogi w Knyszynie i przewidziano w nim: zaopatrzenie w wodę zimną, odprowadzenie ścieków socjalno –bytowych, instalacje centralnego ogrzewania, instalacje ciepłej wody, instalacje wentylacji mechanicznej, kotłownię wbudowaną. W budynku znaleźć się miała m.in. sala widowiskowa na 150 miejsc i sala dyskotekowa na 40 miejsc. Koszt urządzeń kotłowni oraz wentylatorni wynosił 96.426 zł. W 1980 r. dokumentacje trafiły do inwestora – Urzędu Miasta i Gminy w Knyszynie. Ogólny plan realizacyjny zagospodarowania terenu byłej synagogi w Knyszynie ul. Grodzieńska - uzyskał uzgodnienie P.G.K. i M. w Mońkach. Planów adaptacji budynku synagogi na Miejsko – Gminny Dom Kultury nie zrealizowano. Synagogę rozebrano w latach 1984-1986.
Elewacja frontowa z wtórnymi przemurowaniami
Elewacja tylna z wtórnymi przemurowaniami 1978
Elewacja boczna - północna 1978
Elewacja frontowa - 1983
"W połowie XVIII w. w bożnicy staromiejskiej w Rzeszowie miejsce dawnego zajmuje nowy aron ha-kodesz, podobny do pochodzącego z tego samego okresu obramienia w drewnianej bożnicy w Wołpie. W obu tych obramieniach, naiwne wieżyczki i glorietka wydają się nawiązywać do frontonu Świątyni takiej, jak sobie ją wyobrażał prowincjonalny snycerz żydowski ". (Bramy Nieba Bożnice Murowane, Maria i Kazimierz Piechotkowie, Warszawa1999). Wnętrze synagogi - lata 30-te XX w. POCZĄTEK STRONY
Elewacja frontowa- fot. J.Łubiński lata 20-te XX w.
SOPOĆKINIE, Synagoga - wnętrze, odrzewia (pisownia oryginalna) i drzwi prowadzące z przedsionka do wnętrza
SOPOĆKINIE, Synagoga - wnętrze
SOPOĆKINIE, Synagoga - wnętrze "Szczególne bogactwo form sklepień występowało w grupie bożnic powstałych w drugiej połowie XVIII wieku na terenach północno-wschodnich Rzeczypospolitej, a zwłaszcza w rejonie Grodna i Białegostoku. Ich sale przekrywały, wbudowane najczęściej w więźbę mansardową, oparte na wrożnikach i fasetach ośmioboczne kopuły i sklepienia dziewięciopolowe oraz ich wielokondygnacyjne odmiany perspektywiczne (Grodno, Sopoćkinie, Janów Sokólski, Śniadowo, Olkienniki, Suchowola, Wołpa) ... " - (Bramy Nieba Bożnice Murowane, Maria i Kazimierz Piechotkowie, Warszawa 1999). POCZĄTEK STRONY
Zbudowana ok. 1750r. Spalona przez Niemców w czasie II wojny światowej. Ściany grodzieńskiej światyni ozdabiały bogate malowidła z wersetami modlitw.
STASZÓW - SYNAGOGA WNĘTRZE
STASZÓW - SYNAGOGA WNĘTRZE
Śniadowo, Synagoga - widok od pn. 1918 r.
Śniadowo, Synagoga - wnętrze kopuły, fot. Kłos-1913 (T.O.N.Z.)
Zdjęcia synagogi w Śniadowie we wrześniu 1913r. wykonał fotograf - architekt Konrad Kłos, który wspólnie z architektem Oskarem Sosnowskim odwiedził Ziemię Łomżyńską w ramach "delegacyi" Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości ( informacja zapisana na jednej z fotografii). Śniadowo, Synagoga - widok na galerię pn., fot. K.Kłos - 1913 (T.O.N.Z.) Śniadowo, Synagoga fot.arch.K. Kłos-30.09.1913 (T.O.N.Z.)
Śniadowo, Synagoga, kazalnica, fot.arch.K. Kłos-30.09.1913 (T.O.N.Z.)
Rzuty synagogi w Śniadowie powstały w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej metodą fotogrametrii przy użyciu fotogrametru, zbudowanego według pomysłu. arch. J. Raczyńskiego w fabryce Gerlacha w Warszawie. Rysunki powstały prawdopodobnie z wyżej przedstawionych zdjęć fotograficznych autorstwa Konrada Kłosa i kilku notatek pomiarowych Oskara Sosnowskiego. Jak pisał O. Sosnowski o rzutach -dają nam możność właściwej oceny budynku , niestety podczas działań wojennych doszczętnie zniesionego. (Oskar Sosnowski, Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, w: Architektvra i Bvdownictwo, R 2, z. 5, Warszawa 1926). JEDWABNE - SYNAGOGA POCZĄTEK STRONY
Jedwabne - Bożnica drewniana Zdjęcie fotograficzne wykonane zostało w Pracowni Inwentaryzacyjnej Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, zapewne w 1913r. Do wybuchu I wojny światowej Towarzystwo prowadziło szeroko rozwiniętą akcję inwentaryzatorską, konserwatorską i muzealną. Do 1914r. w zbiorach Pracowni Inwentaryzatorskiej znajdowało się 3000 klisz i 6000 fotografii. Pracownią kierowali Jarosław Wojciechowski, Juliusz Kłos i Teofil Wiśniowski. Dorobek Pracowni - inwentaryzacje pomiarowe, szkice, rysunki, sprawozdania delegatów, klisze i fotografie- przejęło później Centralne Biuro inwentaryzacji Zabytków Sztuki. Dawny nr ww. zdjęcia w zbiorach Towarystwa Opieki nad Zabytkami to: 293, nr kliszy - 5626, wymiary kliszy - 18 x 24. Autorem zdjęcia jest prawdopodobnie Konrad Kłos. WW. synagoga w Jedwabnem została zbudowana w 1770 roku. Po 1859r. budynek rozbudowano. Znajdowała się ona na tyłach zachodniej pierzei rynku, pomiędzy ul. Łomżyńską (ob. Piłsudskiego) i Nowym Rynkiem, gdzie znajdowało się wejście główne. W 1913 roku w wyniku pożaru synagoga uległa zniszczeniu.
Wielka Synagoga, stan ok. 1920r.
Wielka Synagoga, Widok z Ratusza
Zespół Wielkiej Synagogi
Słynny Kantor Dawid Katzman i Wielki Chór Synagogi Wielką Synagogę przy ul. Bożniczej (ob. ul. Suraska) wzniesiono w latach 1909 – 1913, w centrum żydowskiego kwartału zwanego Shulhof, w miejscu Starej Synagogi z 1764 roku, wzorowanej na synagodze tykocińskiej, rozebranej w latach 1906 - 1908 ze względu na zły stan techniczny. Autorem projektu był Szlojme (Szlomo) Jakow Rabinowicz, ojciec słynnego malarza religijnego Benn Cijon Rabinowicza. Inną białostocką realizacją tego architekta jest Dom Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności "Linas Chejlim" przy ulicy Zielonej, a obecnie przy ul. Zamenhofa 19, mieszczący Poliklinikę Ginekologiczno - Położniczą. Budynek synagogi prezentował styl eklektyczny łącząc neogotyk ( okna ) ze stylem neobizantyjskim ( kopuły) oraz formami orientalnymi. Świątynię przykrywała charakterystyczna, usytuowana centralnie kopuła o średnicy 10 m z iglicą zwieńczoną Gwiazdą Dawida oraz dwie mniejsze kopuły nad salami bocznymi korpusu głównego. Żelbetowo - stalowa złożona konstrukcja kopuły głównej wsparta była na filarach, przechodzących w dolnej części w Bimę oświetloną światłem z ośmiu lukarn. Nowością był chór i organy. We wnętrzu z trzech stron znajdowały się galerie dla kobiet. W soboty i święta kobiety modliły się razem z mężczyznami choć w osobnych salach. Środki finansowe na budowę świątyni - 50 tysięcy rubli - pochodziły ze sprzedaży mięsa koszernego oraz darowizn. W okresie międzywojennym była to największa i najpiękniejsza synagoga Białegostoku, chociaż miała swoją "konkurentkę" w prywatnej bożnicy "Bejt Szmuel" przy ul. Bulwarowej. Jej niepodważalny autorytet i prestiż przyciągał kantorów z całej Polski oraz z zagranicy. W 1934 roku na Święto Pesach (Pascha) Zarządowi Synagogi swoje usługi oferowało czternastu kantorów. Podczas dużych świąt narodowych, w uroczystościach brały udział władze miasta i województwa - m.in. Prezydent oraz Wojewoda. Ostatni naczelny rabin Białegostoku, wielki patriota polski i żydowski, dr Gedalia Rozenman, kończąc modlitwę , po pieśni "Hatikva" intonował hymn Polski. Wokół Wielkiej Synagogi znajdowały się liczne bożnice prywatne, cechowe i chasydzkie.
W pierwszym dniu okupacji - 27 czerwca 1941 roku, bataliony policyjne 309 i 316 otoczyły dzielnicę żydowską. Do Wielkiej Synagogi Niemcy zapędzili co najmniej 700-800 osób, drzwi oblali benzyną, przez okna wrzucili granaty. Świątynia stanęła w płomieniach, stając się grobem mężczyzn, kobiet i dzieci. Miejsce pamięci, modlitwy, śmierci i nadziei... fragment nazanaczonej cierpieniem przestrzeni wypełnia dzisiaj Pomnik Wielkiej Synagogi.
Przy ruinach....
Kopuła Wielkiej Synagogi
Pomnik Wielkiej Synagogi
Młodzież izraelska przy Pomniku Wielkiej Synagogi POCZĄTEK STRONY BIAŁYSTOK - PIASKOWER BETH MIDRASZ Synagogę zbudowano w 1890 roku w dzielnicy Białegostoku Piaski ( ob. ul. Piękna 3), w miejscu starej synagogi, drewnianej z 1820 roku. Fundatorami świątyni byli Icchok i Alme Jaczmienik, Kaltun, Małki, Daniel Ostryński, Jerusze Rozenthal, Oliezer Słobocki, Cwi Wilsztyk, Mojsze Wilmer i Cwi Zew Mazewicz. Plac pod budowę przekazał Mojżesz Nowik. Świątynia była skanalizowana i zelektryfikowana / posiadała 73 lampy elektryczne/. Synagoga organizowała życie religijne dzielnicy. Tutaj znajdowała się szkoła religijna „Talmud Tora”.
lata 90-te XX w.
fot. D.Stankiewicz, 2010
Budynek synagogi usytuowany jest we wschodniej pierzei ul. Pięknej. Zbudowany został z cegły ceramicznej, otynkowany, pierwotnie był niepodpiwniczony. Ściany posadowione na ławach wykonanych z kamieni narzutowych na zaprawie wapiennej. Wzniesiony na planie prostokąta o dłuższej osi przebiegającej z północy na południe. Prostopadłościenna bryła przykryta była dwuspadowym dachem o niewielkim spadku. Dach pokryto blachą. Wnętrze było jednoprzestrzenne z jednobiegową klatką schodową prowadzącą na galerię. Synagoga posiadała wystrój malarski, ozdobne posadzki oraz charakterystyczne żeliwne kolumny, na którym wsparty był strop. Fasada dwukondygnacjowa siedmioosiowa. Pomiędzy kondygnacjami prosty gzyms obrobiony blachą. Całość wieńczył niewielki gzyms okapowy. Skrajne osie zaznaczono pseudoryzalitami, w których skrajne osie podkreślono szerokimi lizenami. Dwa wejścia zamknięte półkoliście znajdowały się w ryzalitach. Trzecie, prostokątne umieszczono na osi. Elewacje boczne gładkie, otynkowane. Na każdej znajdowały się trzy szkarpy oraz po jednym oknie, pozostałe trzy zamknięte półkoliście zostały zamurowane. Elewacja tylna gładka, tynkowana, pięcioosiowa, z prostokątnym otworem drzwiowym w niewielkim ryzalicie zwieńczonym daszkiem krytym blachą. Nad daszkiem okrągłe okno z dekoracyjną kratą. Okna zamknięte były półkoliście ( trzy po lewej, jedno po prawej stronie). Do tej elewacji, po prawej stronie dobudowany był kolejny budynek skomunikowany z synagogą przez prostokątny otwór drzwiowy.
fot. D.Stankiewicz, 2011
W czasie II wojny światowej synagoga została zdewastowana przez hitlerowców. Po wojnie, krótko znajdowała się tutaj olejarnia, następnie ośrodek gminy żydowskiej, a od 1948 roku Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Żydów w Polsce. Żydzi opuścili budynek w 1968 roku. Po remocie, znalazło się tutaj biuro papierów akcydensowych oraz Dom Kultury ( połowa lat 70-tych XX w.). Po kolejnym remoncie w 1973 roku zniknęły liczne detale z elewacji, między innymi łuki na ścianie zachodniej. Decyzją l.dz. Kl. WKZ-5340/20/08 z dnia 27.09.1988 roku synagoga została wpisana do rejestru zabytków dawnego województwa białostockiego pod nr rej. 708 ( obecnie w rejestrze zabytków woj. podlaskiego pod nr 202). W uzasadnieniu decyzji podniesiono fakt, iż „Bożnica przy ul. Pięknej 3 w Białymstoku posiada ogromne walory historyczne i artystyczne. Wzniesiona w końcu XIX w. jako tzw. Piaskower Beth Midrasz” na miejscu dawnego, drewnianego domu modlitwy. Stanowiła centrum religijne dzielnicy Piaski, stając się samodzielną i ważną spośród wielu domów modlitwy i bożnic skupionych wokół Wielkiej Synagogi. Charakteryzowała się oryginalnym rozwiązaniem wnętrza z galerią na piętrze, z kasetonowym sufitem, ściennymi malowidłami. Powinna i może stanowić bardzo ważny element w kompozycji mającego powstać zespołu esperanckiego”. W 1988r. pożar zniszczył wnętrze budynku tj.: drewniane stropy, wewnętrzne ściany drewniane, konstrukcję dachu, schody na I piętro oraz stolarkę okienną i drzwiową. W październiku 1989 roku powstał "Projekt Koncepcyjny adaptacji budynku przy ul. Pięknej Nr 3 w Białymstoku na siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Grodna i Wilna Oddział Białystok oraz Galerię Sztuki Kresów Wschodnich". W zaadaptowanym budynku znaleźć się miała m.in. Galeria im. Slendzińskich. Autorem tego opracowania był dr hab. inż. arch. Witold Czarnecki. W grudniu 1989 roku gotowy był już Projekt techniczny, konstrukcyjny, odbudowy budynku na siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Grodna i Wilna Oddział w Białymstoku. W sierpniu 1990 roku Wydział Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Białymstoku wydał Towarzystwu decyzję o zatwierdzeniu projektu i pozwolenie na modernizację budynku dawnej synagogi. W 1990 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w ramach Uchwały 179/78, na realizację prac remontowo -konserwatorskich, przekazał Towarzystwu dotację w wysokości 30.097.00zł. Kontrola NIK przeprowadzona w styczniu 1991 roku wykazała, że środki przekazane w 1990 roku przez WKZ były jedynymi środkami jakimi rozporządzało Towarzystwo z przeznaczeniem na remont przyszłej siedziby, co stanowiło wyraźne naruszenie obowiązujących w tej mierze przepisów. Wobec braku zaangażowania finansowego ze strony użytkownika obiektu WKZ ściągnął przekazaną dotację, a Towarzystwo zrezygnowało z użytkowania synagogi i przeniosło się do innego lokalu. Obiekt z kolei ,przekazano Fundacji im. Ludwika Zamenhofa, która również borykała się z brakiem środków finansowych i przez ponad dwa lata nie podjęła żadnych prac. Sytuacja zmieniła się gdy Fundacja zawarła porozumienie z przedsiębiorstwem "Wersal Podlaski", a właściciel nieruchomości – Gmina Białystok sprzedała obiekt nowemu właścicielowi. W 1993 roku wykonano Inwentaryzację Konserwatorską SYNAGOGI ( arch. J. Stafiej, arch. M. Snarski, arch. K.Szulc). W budynku znajdowały się m.in. dwie żeliwne kolumny podtrzymujące belkę z szyn kolejowych, na której ustawiono trzy kwadratowe słupy j jeden okrągły na podstawie kwadratu. Przed pożarem na żeliwnych kolumnach oparty był strop, a jednobiegowa klatka schodowa pierwotnie prowadząca na galerię, po przebudowie - do pomieszczeń biurowych. Pierwotnie bowiem wnętrze było jednoprzestrzenne. Po klatce schodowej pozostały jedynie fragmenty ścian podtrzymujących bieg. Z wewnętrznej posadzki bożnicy zachował się jedynie niewielki fragment, znajdujący się pod pierwszym oknem z prawej strony fasady oraz drewniane deski pokryte malowanymi ornamentami – deski sufitowe lub fragment Bimy. W elewacji tylnej nad otworem drzwiowym znajdowało się niewielkie okrągłe okienko z ozdobną krata. Budynek znajdował się w bardzo złym stanie technicznym. Tynk pokryty był spękaniami i zaciekami. Jak stwierdził arch. Krzysztof Szulc: Całe wnętrze oraz elewacja wschodnia były pozbawione tynku. Synagoga w żadnym stopniu nie była zabezpieczona przed opadami atmosferycznymi. Przez otwory w dachu lał się deszcz, a więźba dachowa była siedliskiem ptactwa. W świątyni po pożarze nie ocalało w całości ani jedno okno lub drzwi. Praktycznie nie istniały rynny, a rury spustowe zachowały się jedynie we fragmentach. W kwietniu 1993 roku stwierdzono:" brak jakiegokolwiek zabezpieczenia obiektu i katastrofalny stan jego zachowania. Otwór drzwiowy od ul. Pięknej nie zabezpieczony, przez który można wejść do wnętrza. Stolarka okienna częściowo zniszczona pożarem, bez szyb, słabo zabezpieczona, co powoduje systematyczne zamakanie wnętrza pod wpływem warunków atmosferycznych. Pokrycie dachowe z blachy ocynkowanej częściowo zerwane i skorodowane, skorodowane są również istniejące obróbki blacharskie, co powoduje stałe zamakanie murów, jest to widoczne na narożach i gzymsach budynku ( głębokie wykruszenia cegły wraz z zaprawą). Poza tym liczne ubytki tynku i dziury wylotne w murach. Wnętrze zdewastowane, pełno śmieci, i gruzu. Więźba dachowa drewniana częściowo opalona w czasie pożaru. Stwierdzono konieczność przeprowadzenia natychmiastowych prac zabezpieczających, a następnie prac remontowo - konserwatorskich". W październiku 1993r. wykonana została przez inż. Zdzisława Cieślewskiego ekspertyza konstrukcyjno-budowlana, która stanowić miała wytyczne przy sporządzaniu dokumentacji projektowej i realizacji budynku. W wynku dokonanych oględzin ścian zewnętrznych, przeprowadzonej analizy zaistniałych zjawisk w budynku, autor opracowania stwierdził, iż stan techniczny istniejących ścian i fundamentów "określa się jako zły, a miejscowo awaryjny ( stopień zniszczenia szacuje się powyżej 40%). Z uwagi na małą wytrzymałość muru na ściskanie, dużą ilość otworów i dziur w płaszczyźnie ścian, duży stopień wilgotności i zasolenia, oraz występującą korozję cegły i zaprawy na znacznej powierzchni, istniejące ściany ceglane wraz z fundamentem, stanowią małą wartość techniczną." Zalecono więc niezwłoczne wykonanie kompleksowego remontu kapitalnego, w celu zabezpieczenia zabytku przed dalszym niszczeniem. Polegać miał on na odbudowie budynku w oparciu o sporządzoną dokumentację projektową. W listopadzie 1993r. „Kurier Podlaski” doniósł, iż we wnętrzu wypalonej synagogi ustawiono rusztowania i rozpoczęły się prace remontowo – konserwatorskie według projektu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a prace prowadzi przedsiębiorstwo budowlane „Wersal Podlaski”. Jak pisał dziennikarz: „ Z informacji uzyskanych w Państwowej Służbie ochrony Zabytków wynika, że we wnętrzu zachowały się jeszcze stare elementy, które zostaną uratowane, zupełnie nowy będzie natomiast dach budynku. W wyremontowanym budynku, którego użytkownikiem jest Fundacja im. L. Zamenhofa mieścić się będzie Centrum Esperanta oraz biuro przedsiębiorstwa budowlanego „Wersal Podlaski”. Właśnie dzięki porozumieniu się tych dwóch instytucji możliwy był remont zabytku. Firma budowlana ma wyłożyć pieniądze na renowację, w zamian Fundacja odstąpi jej lokale na biuro”. W grudniu 1993 roku decyzją Urzędu Rejonowego w Białymstoku prace wstrzymano, gdyż jak się okazało prowadzono je bez wymaganego prawem pozwolenia na budowę. Uzgodniony w 1989 roku przez WKZ projekt koncepcyjny był autorstwa prof. Witolda Czarnieckiego. Zmianie uległ bowiem nie tylko właściciel, ale i autor projektu budowlanego. Autorem nowego opracowania- Projektu Technicznego Rewaloryzacji budynku dawnej synagogi przy ul. Pięknej 3 w Białymstoku wykonanego w grudniu 1993r. był mgr inż. arch. Tadeusz Buczyński. W styczniu 1994 roku inwestor uzyskał decyzję WKZ "uzgadniającą przedłożony projekt i zezwalającą na realizację wg tego projektu", "po stwierdzeniu, że projekt jest zgodny z wcześniejszymi ustaleniami konserwatorskimi". Natomiast w kwietniu tego roku inwestor uzyskał decyzję Urzędu Rejonowego w Białymstoku Oddziału Architektury i Nadzoru Budowlanego zezwalającą na wznowienie i kontynuowanie robót budowlanych. Wnętrza budynku zostały dostosowane do potrzeb użytkowych nowego właściciela. Wprowadzono nowe ściany wewnętrzne. Zniknęły 4 kolumny, w tym trzy w obudowie oraz zachowane deski z polichromią. Mała nośność ścian zewnętrznych o dużej ilości otworów okiennych, w tym nowych oraz drzwiowych wymusiła zastosowanie nowej konstrukcji oparcia stropów składających się z dwóch ram poprzecznych oraz wieńców scalających i wzmacniających stare mury. W sposób dowolny odtworzono układ otworów okiennych – m.in. w elewacji wschodniej, wprowadzono zupełnie nowe, z innymi, niż historyczne podziałami. Zmieniono artykulację ryzalitów, profile i przebieg gzymsów kordonowych, profile i rysunek lizen. Jako wierzchnią warstwę, na ścianach zewnętrznych, wykonano tynk typu drivit na siatce z włókien szklanych wprowadzając jednocześnie nowy kolor - biały. Podniesiony został poziom dawnej sali modlitewnej, w celu ulokowania w utorzonych podziemiach pomieszczeń dla Fundacji. Otwór okienny zamienił się w drzwiowy. Zniknęła m.in. zabytkowa krata, na elewacjach pojawiły się nowe elementy - gzymsy, opaski nadokienne. W sposób dowolny zaprojektowano także nowe przekrycie. Zastosowano dach częściowo mansardowy, dwubryłowy, gdzie część dolna utworzona jest z rozwinięcia w płaszczyznę wycinka elipsy, zaś centralne przykrycie części środkowej to płaski dach z niewielkimi spadkami na zewnątrz. W kolejnych latach wokół dawnej synagogi pojawiła się nowa zabudowa o zróżnicowanym charakterze architektury, odbiegająca linią zabudowy i skalą od wielkości zabytku, o dużym gabarycie wysokości oraz różnorodnych materiałach elewacyjnych. Nowa zabudowa zmieniła relacje przestrzenne i charakter zachowanego, krótkiego fragmentu dawnej ulicy. W pierwszej połowie lat 90-tych na elewacji budynku zamontowano tablicę pamiątkową sfinansowaną przez Fundację Wiecznej Pamięci. Wg karty przeglądowej pojedynczego zabytku nieruchomego opracowanej w marcu 2004 roku, w związku z raportem na temat stanu zachowania zabytków na terenie województwa podlaskiego, stan zachowania zabytku oceniono jako dobry, nie wymagający zmiany funkcji i sposobu użytkowania. Obecnie siedziba firmy Yuniversal Podlaski oraz Białostockiego Towarzystwa Esperantystów.
fot.D.Stankiewicz 2010
BIAŁYSTOK - CYTRON BEJT MIDRASZ
Elewacja frontowa, fot. D.Stankiewicz 2010 Synagoga Cytron Beit Midrasz, mieszcząca się przy ul. Polnej ob. Ludwika Waryńskiego 24 A, wzniesiona została w stylu modernistycznym w 1936 roku. Swoją nazwę zawdzięcza zamożnej rodzinie żydowskich przemysłowców – Cytronów. W uroczystościach jej otwarcia brały udział władze miasta oraz osobiście Wojewoda Białostocki. Otwarciu świątyni towarzyszył koncert i występy kantorów. Cytronowie byli bowiem przed wojną, jedną z najznamienitszych rodzin fabrykanckich miasta i województwa. Właśnie oni organizowali tutaj odradzający się w okresie międzywojennym przemysł, zakładali organizacje wpierające jego rozwój, byli znanymi filantropami. Tuż przed wybuchem wojny hojną ręką przeznaczyli 75 tys. złotych na zakup samolotu dla Wojska Polskiego. Wtedy też opuścili oni miasto i znaleźli się w USA, a następnie także w Izraelu. Główne wejście do synagogi znajdowało się w elewacji południowo- wschodniej, w elewacji nieco cofniętej od wyznaczonej linii zabudowy ulicy. Na jej osi znajdował się okulus. W elewacji północno-zachodniej znajdowała się brama i wejście do babińca. Synagoga Cytron Beit Midrasz miała bogaty wystrój – jednoprzestrzenne wnętrze przykrywał kasetonowy strop wykonany z egzotycznych gatunków drewna oraz malowanej w geometryczne wzory dykty- zniszczony podczas remontu przeprowadzonego w 1979 roku.
Tablice Dekalogu zwieńczone koroną, przytrzymywane przez dwa stylizowane orły
Księga Kapłańska (Wajikra) rozdz. 6, werset 5 (Wj 6,5): אש תמיד תוקד על המזבח „Ogień na ołtarzu będzie stale płonąć” Jego środkową część wypełniało 60 kasetonów umieszczonych w 5 rzędach, naprzemiennie wypełnionych motywem rozetek i sześcioramiennej gwiazdy. Natomiast wokół znajdowała się szeroka bordiura z dekoracyjnymi kartuszami. W ich polach znalazły się dekoracyjne kompozycje: 1) Ołtarz w Świątyni, łyżka i widelec, 2) instrumenty muzyczne – skrzypce, trąbka, flet, klarnet, mandolina, róg, 3) instrumenty muzyczne- gitara, trąbka, talerze, tamburyn, bałałajka 4) lew, 5) orzeł, 6) jeleń, 7) lampart 8) Tablice Dekalogu zwieńczone koroną, przytrzymywane przez dwa stylizowane orły.
Psalm 150, 3 הללוהו בתקע שופר הללוהו בנבל וכנור „Chwalcie Go dźwiękiem rogu, Chwalcie Go na harfie i cytrze” Psalm 150, 4 הללוהו בתוף ומחול הללוהו במנים ועגב „Chwalcie Go bębnem i tańcem, „Chwalcie Go na strunach i flecie.” Ewa Wroczyńska- tłumaczenie z Biblii Tysiąclecia wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Pallottinum Poznań - Warszawa 1980, s.111, 709. Ściany synagogi dekorowały boazerie oraz malowidła o motywach roślinnych i zwierzęcych. Wspaniałą osobliwością synagogi oraz wybitnym dziełem sztuki i rzemiosła artystycznego był świecznik ze 150 punktami świetlnymi wykonany przez inż. Biskupickiego oraz inż. Jakuba Fiszera. W okresie okupacji synagoga nielegalnie funkcjonowała w getcie. Dramat jego likwidacji oraz dni powstania budynek szczęśliwie przetrwał. Od 1945 roku do końca lat 60-tych był główną synagogą Białegostoku. Było to także miejsce uroczystości żałobnych, okolicznościowych spotkań, przedstawień teatralnych. W pobliżu synagogi znajdował się cmentarz gettowy. Gdy zlikwidowano synagogę budynek zajął Polski Związek Motorowy, Ośrodek Szkoleniowy. Następnie od 1975 roku część północno-zachodnią budynku zajęły PP Pracownie Sztuk Plastycznych w Białymstoku, natomiast część południowo-zachodnią budynku w 1976 roku zajęła Spółdzielnia Pracy Krawieckiej „Białostocczanka”. Następnie obiekt przejęło Muzeum Wojska Polskiego w Białymstoku. W 1975 roku przeprowadzono remont części pn.-zach. na potrzeby Pracowni Plastycznych. W 1977 roku B.Starosta i B.Stroż wykonali projekt adaptacji pd.-wsch. części budynku na potrzeby Spółdzielni Krawieckiej. Podczas remontu przeprowadzonego w 1979 roku zniszczono strop sali głównej wraz z dekoracją malarską oraz pozostałą ornamentykę. Zniszczono także stolarkę okienną i drzwiową w części pd.-wsch. Tam też dobudowano trzecią kondygnację. W części pn.-zach. budynku fragmenty stropu prawdopodobnie zachowano i przykryto płytą.W latach 90-tych podczas remontu podłóg budynku, wydobyto spod nich ogromny zbiór rozpadających się fragmentów kartek, i karteczek oraz okładek modlitewników, które następnie trafiły do Muzeum Historycznego w Białymstoku przy ul. Warszawskiej 37, mieszczącego się w dawnej kamienicy Cytronów. Dnia 13 listopada 1989 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku na wniosek PP Pracowni Sztuk Plastycznych wszczął postępowanie administracyjne w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków : „żydowskiego domu modlitwy usytuowanego w Białymstoku przy ul. Waryńskiego 24 A, mur., z k. XIX w.” Postępowania administracyjnego w ww. sprawie nie zakończono. Nie wydano decyzji w sprawie wpisania synagogi do rejestru zabytków, ani też nie odmówiono wpisania jej do rejestru zabytków. Postępowania nie zawieszono, ani nie umorzono. Pomimo oczywistych wartości historycznych, artystycznych i naukowych dawna świątynia nie jest zabytkiem. Jak pisała w 1989 roku B. Tomecka: "Po przebudowie i adaptacji dla potrzeb Spółdzielni Krawieckiej budynek utracił dużo wartości artystycznych, nadal posiada wartość kulturową. Jest jednym z nielicznych zachowanych obiektów sakralnych Żydów w Białymstoku. Pilnie należy wykonać remont rynien w elewacji płn.-zach. Wyremontować stolarkę okienną. W czasie remontu należy wykonać badania architektoniczne, badania polichromii, przywrócić elewacji płd.-wsch. jej pierwotny wygląd (...)".Uchwałą Rady Miejskiej Białegostoku Nr XXXV/342/92 z dnia 25 maja 1992r. powołano Galerię im. Slendzińskich oraz zatwierdzono jej statut. Głównym celem działalności Galerii jest opracowywanie, udostępnianie, upowszechnianie spuścizny rodu Slendzińskich, gromadzenie i opracowywanie zbiorów związanych tematycznie z kulturą Kresów Wschodnich..”. Galeria mieszcząca się w budynku d. synagogi oficjalnie została otwarta 30 marca 1993 roku. Poniżej ilustracje do sentencji rabiego Jehudy syna Temy z "Pirkej awot" (Sentencje Praojców)
"Pirkej awot" czyli "Sentencje Praojców". Cały tekst tej sentencji brzmi:
" 23. Jehuda syn Temy, mawiał: Bądź śmiałym jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, a silny jak lew - do wykonywania woli Ojca twego, który jest w niebie".
( Ewa Wroczyńska - przekład zaczerpnięty z modlitewnika: Salomon Spitzer, "Modły Izraelitów" Kraków, przedruk techniką fotooffsetową, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991, s.379).
1. Jeleń:
רץ כצבי "Bądź rączy jak jeleń" 2. Lew
וגבור כארי "a silny jak lew "
3. Orzeł וקל כנשר " i lekki jak orzeł"
4. Lampart
עז כנמר "śmiałym jak lampart" W 2011roku Muzeum Podlaskie w Białymstoku zakupiło do swoich zbiorów siedem tałesów pochodzących z tej synagogi oraz gobelin. Wg relacji dziennikarza: "Tuż po wojnie, gdy synagoga była porządkowana, tałesy i gobelin trafiły do skupu szmat. Przypadek sprawił, że pracowała w nim Żydówka, która uchroniła je przed zniszczeniem. Ktoś je potem odkupił i po 40 latach trafiły do muzealnych zbiorów". http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20111024/BIALYSTOK/666047478 BIAŁYSTOK - SYNAGOGA BEIT SZMUEL
Synagoga Szmuela Mohilewera usytuowana przy ul. Bulwarowej, obecnie Branickiego 3, zbudowana została w 1901 roku przez wnuka słynnego rabina, także rabina - Józefa Mohilewera. Wniosek o wydanie pozwolenia na budowę do Wydziału Budownictwa Grodzienskiego Rządu Gubernialnego złożyli w 1897 roku: Mordko Polaczek, Abram Grinsburg, Izaak Wygodski oraz kupiec Lejb Makowski. W Państwowym Historycznym Archiwum Białorusi w Grodnie zachowały się projekty właśnie z 1897 roku - elewacji frontowej, rzut i przekrój bożnicy. Podczas wojny zniszczona przez Niemców. Budynek odbudowany w uproszczonej formie, z wykorzystaniem starych murów przyziemia, częściowo z zachowaniem układu i wielkości otworów okiennych w elewacji tylnej oraz trójboczną absydą, pierwotnie z półkolistą niszą od wewnątrz - ślad po miejscu, w którym znajdował się Aron Hakodesz. Obiekt pozbawiony pierwotnej artykulacji ścian, bogatego detalu architektonicznego, rozbudowanych dachów......
Białystok, 2010
Białystok, 2010
Białystok, 2010
Białystok, 2010
Siemiatycze, 2005
Siemiatycze, 1948 Usytuowana w pd.-zach. części miasta, przy ul. Zaszklonej 1, w odległości ok. 100 m od dawnego rynku. Przestrzeń oddzielająca budynek od ulic Zaszklonej, Pałacowej, Legionów Piłsudskiego – zadrzewiona. Obok synagogi usytuowany jest murowany Dom Talmudyczny (1893). OPIS HISTORYCZNY PRZEPROWADZONYCH ROBÓT PRZY OBIEKTACH ZABYTKOWYCH UJĘTYCH W PLANIE ROBÓT KONSERWATORSKICH W ROKU 1959 Siemiatycze – Synagoga-. Wzniesiona po pożarze po roku 1798, klasycystyczna, murowana, tynkowana. Rzut prostokąta zbliżonego do kwadratu, trzy nawowa, dwukondygnacyjna, halowa. Konserwacja z adaptacją dla potrzeb Domu Młodzieżowego. Przez niewłaściwe użytkowanie została doprowadzona do stanu nieużywalności. Rozpoczęte roboty konserwatorskie mają za zadanie zabezpieczenie obiektu od zniszczenia i przystosowanie dla potrzeb Domu Młodzieży. Siemiatycze 1959
Fragment wnętrza podczas odbudowy, fot. W.Paszkowski, 1959
Elewacja frontowa, fot. W.Paszkowski 1955 Pierwsi Żydzi przybyli do Siemiatycz z Litwy w 1582 roku sprowadzeni przez ówczesną właścicielkę miasta Katarzynę z Tęczyńskich, żonę księcia słuckiego Jerzego II Olelkowicza. W 1667 roku była tu już gmina żydowska ( wg Leszczyńskiego w 1691 r.). W 1765 r. mieszkało w Siemiatyczach 1015 Żydów, z okolicznymi wsiami – 1895. W tym czasie gmina siemiatycka uzależniła się od kahału w Tykocinie. Główną murowaną synagogę wzniesiono w miejscu starej drewnianej, na terenie d. cmentarza żydowskiego. Zniesionego w 1777 r. przy wytyczaniu ulicy Pałacowej. Przebudowę miasta przeprowadzono na polecenie Anny Pauliny z Sapiehów Jabłonowskiej, wojewodziny Racławskiej, która uczyniła Siemiatycze jedną ze swoich głównych rezydencji. Realizowała ona w Siemiatyczach ideę mocnego sprzężenia miasta z rezydencją, wzorując się na Nancy ( w duchu klasycystycznym wzniesiono m.in. pałac, 2 oficyny, folwark Annopol, ratusz). Aleja łącząca pałac z rynkiem przebiegała przez teren użytkowanego wówczas cmentarza żydowskiego, który został, mimo dramatycznych protestów Żydów zlikwidowany. W zamian Jabłonowska wyznaczyła teren na nowy cmentarz poza miastem, na lewym brzegu rzeki Kamionki. Zaproponowała także, iż zbuduje na d. cmentarzu murowaną synagogę. Wg Avierbucha główna, murowana bożnica wzniesiona została w 1775r., wg innych przekazów i opracowań - po 1797 r., tj. po wielkim pożarze miasta. Projekt budynku przypisywany jest Szymonowi Bogumiłowi Zugowi ( z ok. 1777). Żydzi początkowo nie chcieli przyjąć daru, lecz z biegiem czasu pogodzili się z księżną i odtąd modlili się w nowej świątyni. Wielkością synagoga przewyższała cerkiew i równała się z kościołem. Pierwotnie klasycystyczna. Wewnątrz dominowały motywy zwierzęce i kwiatowe. Podłoga miała wyszukaną formą i bryłę z kamienia. Główne wejście przeznaczone było dla mężczyzn. Galerie dla kobiet dostępne były przez zewnętrzne, drewniane schody i ganek. Spis pruski z 1799 r. na 2634 mieszkańców miasta odnotował aż 1656 Żydów. W 1824 r. synagoga została uszkodzona przez pożar. W tym czasie „ściany i sufit wykonano na nowo”, przy czym zniszczono stare malowidła pokrywające sufit. W 1911r. Awierbuch wymieniał cenne synagogalia: m.in. kamienna umywalka – dar księżnej Jabłonowskiej, ozdobna drewniana puszka kwestorska – dar barona Meisnera. W 1863r. ( 6-7.III) gdy w czasie bitwy powstańczej spłonęła znaczna część miasta, synagoga szczęśliwie ocalała. Nie doznała także żadnych zniszczeń podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym Żydzi posiadali w Siemiatyczach także 4 inne bożnice. W 1942r. Niemcy utworzyli w Siemiatyczach getto. W listopadzie tego roku wywieziono wszystkich Żydów do Treblinki. W okresie okupacji obiekt zamieniony na magazyn mienia pożydowskiego, przetrwał. Niestety, po przejściu frontu, w lipcu 1944 r. zniszczono jego cenne wyposażenie- m.in. porąbano i wyrzucono drewnianą Bimę. W piśmie Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydziału Kultury Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 23.01.1958r. skierowanym do Prezydium WRN Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego oraz Prezydium WRN Komitetu do Spraw Turystyki przesłany został wykaz obiektów zabytkowych z prośbą o rozpatrzenie i wykorzystanie w wypadku ewentualnych inwestycji w terenie. Pod poz. 9 zapisano:"Siemiatycze - synagoga, murowana na rzucie prostokąta, obecnie magazyn. Ewentualne wykorzystanie na dom harcerza". W 1958r. stwierdzono m.in.: „drewniane stropy nad parterem zachowane nieźle, brak podłóg, stolarki okiennej brak, stolarka drzwiowa istnieje, ale zniszczona”. W latach 1958-1959 zabezpieczono obiekt. PKZ wykonały prace projektowe związane z adaptacją synagogi na Młodzieżowy Dom Kultury. W latach 1959 -1964 przeprowadzono prace remontowe związane z nowym programem użytkowym obiektu, z przekształceniem wnętrza i częściowo zatarciem cech stylowych ( m.in. na bocznych elewacjach na piętrze w miejscu drzwi prowadzących na galerie, wprowadzono otwory okienne ,nie rekonstruowano schodów zewnętrznych, nad piętrem i parterem wymieniono stropy na nowe żelbetowe, wymieniono drewniane słupy na nowe, żelbetowe, nowe pokrycie dachowe wykonano z blachy, pierwotnie dachówka ceramiczna). RZUT Wzniesiona na planie prostokąta, zawierająca salę mężczyzn poprzedzoną prostokątnym przedsionkiem, z którego od pn. – schody na galerię dla kobiet usytuowane przy trzech ścianach ( po bokach i od zach.). Sala męska podzielona rzędami filarów i kolumnami podtrzymującymi galerie. Zagłębiona poniżej terenu zewnętrznego.
Elewacja frontowa i boczna, fot. W.Paszkowski 1957
Konstrukcja dachowa, fot. W.Paszkowski 1957
Fragment elewacji, fot. W.Paszkowski, 1957
Fragment wnętrza, fot. W.Paszkowski, 1959
Prace przy odbudowie, fot. W.Paszkowski, 1959 BRYŁA Orientowana. Prostopadłościenny korpus nakryty dachem czterospadowym. ELEWACJE O dwóch kondygnacjach okien ( częściowo zamurowanymi) pięcio- (pd.-wsch. i pn.-zach) i siedmioosiowe (pn.-wsch. i pd.-zach), zwieńczone belkowaniem; Pd.-zach. z belkowaniem przerwanym w trzyosiowej części środkowej, rozczłonkowanej uproszczonymi pilastrami w wielkim porządku, między którymi zamurowane prostokątne, uskokowe portale z odcinkami gzymsu. Otwory okienne prostokątne, w opaskach tynkowych. W fasadzie na osi portal z prostokątnym otworem drzwiowym, na piętrze balkon z balustradą. W elewacjach pn.-zach. i pd.-wsch. W pierwszej kondygnacji na drugiej osi, w części Sali męskiej prostokątne otwory drzwiowe. WNĘTRZE Halowe, trzynawowe, podzielone na nawy rzędami filarów podtrzymującymi galerie dla kobiet, połączonych półkolistymi arkadami ( pierwotnie otwartych). Filary – 2 ośmioboczne, 4- prostokątne. Zachodnia galeria wsparta na 2 dorycyzujących kolumnach z prostą plintą, o gładkich trzonach,, z profilowanym kapitelem. Nad nawami bocznymi galerie zabudowane przy pomocy lekkich, drewnianych ścianek, szklonych, malowanych. ( zach. otwarta). W Sali mężczyzn m.in. na ścianie wsch. Zachowane niewielkie relikty malowideł ściennych ( motywy roślinne, zwierzęce), obecnie przykryta warstwami farby. Pierwotnego wyposażenia brak). W Sali męskiej – widownia i scena, na piętrze – ekspozycja muzealna. Siemiatycze, fot. D.Stankiewicz VII 1998
Siemiatycze, fot. D.Stankiewicz VII 1998 POCZĄTEK STRONY
Siemiatycze, fot. D.Stankiewicz 2005 Usytuowany przy ul. Pałacowej 10 budynek wzniseiono ok. 1900 roku w stylu neobarokowym z elementami dekoracji modernistycznej. Sejny, fot. W.Paszkowski 1955
Sejny, fot. W. Paszkowski 1955
Sejny, fot. W. Paszkowski 1956
Sejny, fot. W. Paszkowski 1956 Sejny, to miasto powiatowe, nad rzeczką Marychą, dawniej guberni suwalskiej, dzisiaj województwa podlaskiego. W 1828 roku mieszkało tutaj 2036 Żydów na 3514 mieszkańców, w 1838 roku 2030 Żydów na 3245 mieszkańców, w 1848 roku 2110 Żydów na 3902 mieszkańców, w 1856 roku 2368 Żydów na 3274 mieszkańców. Budowę synagogi ( ob. Pl. J. Piłsudskiego 41) rozpoczęto w 1885 roku staraniem rabina Mojżesza Becalela Lurii. Nazwę swą świątynia zawdzięcza białemu kolorowi elewacji. Podczas II wojny światowej zdewastowana przez hitlerowców. Po wykuciu dużych otworów bramnych budynek służył Niemcom jako remiza strażacka. Po wojnie w synagodze znajdował się magazyn nawozów sztucznych oraz zajezdnia taboru gospodarki komunalnej.
W grudniu 1956 roku w wykazie przesłanym do Ministerstwa Kultury i Sztuki Wojewódzki Konserwator Zabytków umieścił synagogę w dziale B. Obiekty nieużytkowe i sakralne. Budynki sakralne nie na użytek kultu. : Sejny - synagoga, wiek XVIII, kubatura 4,5 tys m3, % zniszczenia - 25, koszty w tys. zł.- 250, dokumentacja techniczna - brak. Sejny, fot. W.Paszkowski 1956 Pismem z dnia 25.10.1957r. Ministerstwo Kultury i Sztuki – Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków przesłał Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydziałowi Kultury - Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Białymstoku odpis protokółu Nr 1178 a dnia 8.X.1957 r. posiedzenia Komisji Konserwatorskiej w sprawie inwentaryzacji pomiarowej i proj. wstępnego adaptacji b. synagogi w Sejnach. „ Komisja Konserwatorska rozpatrzyła inwentaryzację pomiarową i projekt wstępny adaptacji b. synagogi na Halę Sportową w Sejnach sporządzony przez PKZ – Oddział w Warszawie na podstawie umowy z dnia 26.II.1957r./ zlec. Nr 4546/W/i wymieniony projekt wstępny akceptowała ze stanowiska konserwatorskiego. 2/ inwentaryzację przyjęła. Ponadto Ministerstwo Kultury i Sztuki – Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków przesłał Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydziałowi Kultury - Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Białymstoku odpis protokółu z posiedzenia Komisji Konserwatorskiej w sprawie projektu wstępnego adaptacji b. Szkoły Talmudycznej na salę widowiskową w Sejnach. W Protokóle Nr 1197 z dnia 29 X 1957 r. Komisja Konserwatorska stwierdza, że zapoznała się z opinią WKZ z dnia 21 X 1957 r. w myśl której projektowany element łączący budynek b. szkoły Talmudycznej z b. synagogą nie byłby właściwym rozwiązaniem ze stanowiska konserwatorskiego. "Wobec powyższego Komisja Konserwatorska uznała za właściwe, aby WKZ w porozumieniu z PKZ poddał rewizji założenia projektowe w celu ustalenia czy dotychczasowy program budowlany może być zawarty w kubaturze b. Szkoły Talmudycznej bez uzupełniania tej kubatury zabudową pomiędzy szkołą i synagogą. W przypadku negatywnym należy ustalić inne przeznaczenie dla budynku szkoły i w związku z tym skorygować projekt. Należy również mieć na względzie zachowanie obecnej konstrukcji dachowej bowiem zmiana tej konstrukcji na żelazną pociągnęła -by za sobą znaczne podniesienie kosztów adaptacji budynku (...)".
Sejny, fot. W. Paszkowski 1955, 1956
Sejny, fot. W. Paszkowski 1957 Sprawozdanie z inspekcji odbytej w dn. 13-17 maja 1958 r. na terenie woj. białostockiego – sprawy konserwatorskie w terenie: „Sejny – synagoga w dalszym ciągu służy jako magazyn nawozów sztucznych PZGS. W sąsiednim budynku klasycystycznym magazyny zbożowe. Prezydium P.R.N. w Sejnach zamierza przeprowadzić remont i adaptację wymienionych budynków na cele urządzeń kulturalnych ( dom kultury) oraz ewent. urządzeń handlowych. W związku z tym Prezydium zamierza w b.r. budować specjalne magazyny nawozów sztucznych”. ( Warszawa dn. 2 czerwca 1958 r. – Mgr Z. Jamrógiewicz – inspektor w Ministerstwie Kultury i Sztuki Centralnego Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków ).
Sejny, fot. W. Paszkowski 1957 Decyzją z dnia 20.04.1960 roku synagoga wpisana została do rejestru zabytków dawnego województwa białostockiego pod nr 170 oraz powtórnie do rejestru zabytków dawnego wojewodztwa suwalskiego decyzją z dnia 19.02.1979 roku pod nr rej. 15. W decyzji "suwalskiej" stwierdzono m.in. "Synagoga w Sejnach ul. Armii Czerwonej. Zbudowana w latach 1860-1870, przebudowana w latach 1909 - 1945. Murowana, tynkowana, prostokątna, trójdzielna. Pseudobazylikowa. Eklektyczna w elementach zaczerpniętych z gotyku i klasycyzmu (...) Uzasadnienie: Jest to jedyna b.synagoga, która zachowała się na terenie województwa suwalskiego. Wzniesiona w ciągu budowli związanych, kompozycyjnie z założeniem rynkowym stanowi ważny element historyczny urbanistyki". Remont synagogi rozpoczął się w 1978 roku i trwał do 1987 roku. W 1990 roku władze miasta przekazały zabytek organizacji pozarządowej - Fundacji Pogranicze , której działalność poświęcona jest propagowaniu etosu pogranicza i budowaniu mostów pomiędzy ludźmi różnych religii, narodowości i kultur. Synagoga jest miejscem spotkań, sesji naukowych, wystaw, koncertów i spektakli teatralnych.
Milejczyce, to dawne miasto położone przy dawnym trakcie z Brześcia do Bielska Podlaskiego. Istniejące w XV wieku, wzmiankowane w 1510 roku jako stan królewski. W 1516 roku otrzymało magdeburskie prawo miejskie. W końcu XVI wieku pojawili się tutaj Żydzi. Jednak dopiero około połowy XVIII wieku utworzyli oni Gminę. Synagoga usytuowana przy ul. Parkowej 1 ( d. u zbiegu ul. Borowika i 1-Maja) , wzniesiona została w 1927 roku, w miejscu poprzedniej drewnianej z 1857 roku, w okresie gdy miejscowość była ośrodkiem sanatoryjnym, popularnym wśród ludności żydowskiej. W sezonie do Milejczyc przybywało od 2 do 4 tys. Żydów. Leczono tutaj, z uwagi na specyficzny mikroklimat związany z licznymi sosnowymi lasami, dolegliwości związane z gruźlicą i chorobami płuc. Według spisu ludności z 1921 roku w Milejczycach mieszkało 648 Żydów. W 1935 roku na około 2000 mieszkańców było 894 Żydów. Bożnica wzniesiona została z czerwonej cegły ceramicznej, pęłnej, na planie prostokąta i była nietynkowana. Miała zwartą, prostopadłościenną bryłę, krytą czterospadowym, niskim dachem. Na planie prostokąta, mieszcząca w części wschodniej salę modlitwy wysokości dwóch kondygnacji oraz w części zachodniej , piętrowej - sąd kahalny. Elewacje sześcio- i siedmioosiowe,frontowa, południowa zwieńczona kroksztynowym gzymsem, pozostałe gzymsem profilowanym. Wysokie okna sali modlitewnej pierwotnie zamknięte były półkoliście. Na osiach międzyokiennych w elewacji wschodniej rząd nakładanych z cegły kolistych medalionów, w elewacji południowej gwiazda Dawida oraz data budowy. W związku z rozszerzonym programem użytkowym budynek został rozbudowywany. W 1941 roku synagoga została zniszczona przez hitlerowców. Po zakończeniu II wojny światowej przeprowadzono prace remontowe związane z adaptacją budynku na siedzibę Domu Kultury. Między kondygnacjami wymieniono strop belkowy na strop Ackermana, w głównej sali modlitewnej urządzono salę kinową, a w sali sądu kahalnego bibliotekę. Prace adaptacyjne prowadzono bez dokumentacji technicznej. W latach 80-tych budynek znajdował się w złym stanie technicznym. Zaplanowano więc przeprowadzenie kapitalnego remontu i adaptację obiektu dla potrzeb Gminnego Ośrodka Kultury. Uzgodniony przez służby konserwatorskie Projekt budowlany przewidywał znaczną rozbudowę, ingerującą drastycznie w bryłę świątyni. Przewidziano także wykonanie podpiwniczenia. We wnioskach konserwatorskich zalecono m.in. uzupełnienie detalu elewacji – gzymsów, obramień okiennych oraz symboliki judaistycznej. Projekt przewidywał wyeksponowanie wybranych, dwóch elewacji, „z utrzymaniem tutaj historycznego układu otworów okiennych oraz maksymalne zespolenie części „starej” z „nową” przez zaprojektowanie detalu elewacyjnego nawiązującego do form historycznych, ale przy użyciu nowego materiału”. W 1986 roku Pracownie Konserwacji Zabytków przystąpiły do realizacji inwestycji, która jak się okazało, prowadzona była niezgodnie z kontrowersyjnym projektem technicznym. Wylano m.in. ławy fundamentowe, zaczęto wznosić ściany nowej kubatury. Przemurowano otwory okienne i drzwiowe, większość zmniejszono oraz zmieniono ich kształt. Zbito detal elewacyjny. Rozebrano przybudówkę – wiatrołap przy ścianie północno-zachodniej. Trudna sytuacja finansowa na początku lat 90-tych spowodowała wstrzymanie inwestycji. W połowie 1993 roku Komitet Obywatelski Ziemi Białostockiej w Milejczycach złożył do Prokuratury Wojewódzkiej w Białymstoku zawiadomienie, że synagoga „przedstawiająca wartość historyczną” niszczeje, a przerwany remont spowoduje „ wtórną dewastację” budynku. Komitet protestował przeciwko „rewaloryzacji” polegającej na zabudowie dawnej świątyni przybudówkami i stworzeniu „dużego kombinatu kulturalnego”. Oliwy do ognia dolały gminne plany budowy obok synagogi nowej siedziby Urzędu Gminy ( rozpoczęto inwestycję), a w późniejszej wersji domu mieszkalnego. Zaalarmowana została TVP oraz lokalne media. W lipcu 1993 roku Prokuratura Wojewódzka w Białymstoku wystąpiła do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku „o wszczęcie postępowania celem wpisania synagogi do rejestru zabytków”. Wskutek tej interwencji, Wojewódzki Konserwator Zabytków „wszczął postępowanie administracyjne w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków”, zakończone wydaniem decyzji l.dz. WKZ-5340/18/93/94 z dnia 10 maja 1994 roku orzekającej wpisanie budynku d. bożnicy do rejestru zabytków województwa białostockiego pod numerem rejestru 786. ( ob. w rejestrze woj. podlaskiego A-135). W uzasadnieniu decyzji zauważono m.in. „ (…) jest ona jedną z dwóch murowanych bożnic z 1 poł. XX w., znajdujących się na terenie województwa białostockiego oraz jedną z nielicznych w kraju. Budynek prezentuje skromną architekturę, wyróżniającą się jednak interesującym detalem architektonicznym. Jest ona ważnym elementem regionu Podlasia i świadectwem zamieszkiwania ludności żydowskiej. Obok wartości historycznych posiada walory architektoniczne i krajobrazowe". Obecnie jeden z nielicznych zabytków związanych z latami niebywałego rozwoju miasta, którym były Milejczyce, a jednocześnie „jeden z największych atutów miejscowości i gminy” popada w ruinę.
Usytuowana przy ul. Strażackiej 1, wzniesiona ok. poł. XIX w. Budynek na planie prostokąta, czteronawowy, murowany z cegły ceramicznej, nietynkowany, nakryty dachem dwuspadowym . We wnętrzu zachowane cztery kolumny podtrzymujące strop. W 1941 roku spalony przez hitlerowców. Po wojnie adaptowany na dom towarowy funkcjonujący jeszcze w latach 80-tych XX w. Następnie mieścił się tutaj magazyn GS oraz punkt skupu owoców i warzyw. Budynek nie remontowany popadał w ruiną. Decyzją z dnia 20.04.1980 roku synagoga jako "obiekt posiadający wartości kulturowe i naukowe" została wpisana do rejestru zabytków d. województwa łomżyńskiego pod nr 65. W 2008 roku na mocy ugody zawartej pomiędzy Miastem Kolno, a Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie budynek znajdujący się w złym stanie technicznym wrócił do prawowitych właścicieli. Początkowo zamierzano adaptować budynek na Dom Kultury lub Muzeum Żydowskie. Ze względu na możliwość racjonalnego wykorzystania obiektu oraz przywrócenia go w krótkim czasie do funkcjonalności FODZ sprzedała budynek prywatnemu przedsiębiorcy "z planami urządzenia w budynku centrum obsługi ruchu turystycznego dla osób odwiedzających ten region Polski, w tym licznych grup Żydów z całego świata". Po uzyskaniu stosownych pozwoleń inwestor natychmiast rozpoczął roboty budowlane i prace konserwatorskie. Fundacja została merytorycznym partnerem projektu. W grudniu 2009 roku, jeszcze podczas remontu, odsłonięto na elewacji budynku ufundowaną przez FODZ tablicę upamiętniającą kolneńskich Żydów.
Czyżew to wieś położona nad rzeczką Brok. Pierwotnie nosiła nazwę Czyżewo. W 1 poł. XV w. uzyskała prawo niemieckie. Przywilej miejski Augusta III potwierdził sejm w 1775r. Prawa miejskie Czyżew utracił w 1870 roku. W tym czasie miasteczko miało zabudowę całkowicie drewnianą i w 97 % zamieszkałe było przez ludność żydowską. Według spisu ludności z 1921 roku w Czyżewie mieszkało 1595 Żydów, co stanowiło 87 % mieszkańców. Istniały wówczas dwie synagogi. Obenie istniejąca wzniesiona została w 4 ćw. XIX w. prawdopodobnie w miejscu wcześniej istniejącej, XVIII-wiecznej, drewnianej. W czerwcu 1941 roku zdewastowana przez hitlerowców. Po wojnie w świątyni urządzono magazyn. Zamurowano część otworów okiennych. Wolnostojący budynek usytuowany przy skrzyżowaniu ulic Polnej i Piwnej (okolice danego getta). Murowana z czerwonej cegły ceramicznej, nietynkowana, kryta eternitem. Na planie wydłużonego prostokąta. Sala modlitw na planie zbliżonym do kwadratu, jednoprzestrzenna, przykryta dachem trójpołaciowym, poprzedzona od zachodu dwukondygnacjową częścią, przykrytą dachem czteropołaciowym. Elewacja frontowa, zachodnia, 2-kondygnacjowa, 5-osiowa, opilastrowana w narożnikach. Elewacje sali modlitw 5-osiowe, opilastrowane, rozczłonkowane pięcioma półkolistymi arkadami, z których środkowa jest szersza i wyższa od pozostałych. Na elewacji wschodniej ceglany motyw Tablic Mojżeszowych. Budynek nieremontowany. Decyzją l.dz. KL.WKZ-5340-10/85 z dnia 05.11.1985 roku bożnicę znajdującą się w Czyżewie, przy ul. Piwnej wpisano do rejestru zabytków d. województwa łomżyńskiego pod nr rej. A-207. Właścicielem świątyni był Urząd Gminy w Czyżewie. Mielnik to dawne miasto o przebogatej historii, którego początki związane są z osadnictwem ruskim IX- XI w. na terenach między Bugiem, a Nurcem. W 2 poł. XI wieku i w wieku XII teren równoległego osadnictwa mazowieckiego. Prawa miejskie utracił Mielnik w 1934 roku. Ludność żydowska pojawiła się tutaj w 1533r. Byli to dzierżawcy komór celnych. W połowie XVIII wieku powstała Gmina żydowska. Wedłu spisu ludności z 1921 roku na 1901 mieszkańców mieszkało tutaj 233 Żydów. Dawna synagoga usytuowana jest w narożniku wschodniej pierzei dawnego lokacyjnego rynku, zamienionego obecnie w skwer i ulicy Brzeskiej. Różne opracowania dotyczące czasu powstania synagogi wskazują wiek XIX lub 1920r. Być może świątynia wzniesiona została w 1 poł. lub około poł. XIX wieku, natomiast w latach 20-tych XX w. została gruntownie przebudowana. Murowana z cegły ceramicznej, otynkowana. Na rzucie prostokąta, parterowa z mieszkalnym poddaszem. Elewacje trzyosiowe. Dach dwuspadkowy kryty pierwotnie dachówką ceramiczną z odeskowanym szczytem. Przy elewacji wschodniej przybudówka mieszcząca pierwotnie babiniec. Podczas II wojny światowej synagoga została zdewastowana przez Niemców, a wszyscy Żydzi wysiedleni do getta w Siemiatyczach. Po wojnie obiekt był wielokrotnie przebudowywany w związku ze zmianą funkcji. W dawnym babińcu powstał garaż. Budynek użytkowany był przez Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska” w Mielniku. Na poddaszu znajdowało się mieszkanie, na parterze piekarnia, sklep spożywczy i monopolowy oraz magazyn pasz. Wg jednej z relacji ściany na poddaszu wytapetowane były gazetami „Fołks- Sztyme”. Decyzją z dnia 27.05.1997r. synagoga została wpisana do rejestru zabytków d. województwa białostockiego pod nr rej. 829. W toku postępowania administracyjnego ustalono m.in.” Gmach, wielokrotnie przebudowywany / także po 1945 roku/, odznacza się zwartą bryłą, charakterystyczną dla tradycyjnej małomiasteczkowej zabudowy Podlasia. Obiekt nie posiada wyraźnych cech stylowych, jednakże reprezentuje niewątpliwie wartości historyczne, emocjonalne i utrwalony w miejscowej świadomości ogólny widok”.
Mielnik, Dawna synagoga, fot. M.Pawluczuk 2012
W 1999 roku budynek zakupili państwo Wiesława i Jacek Brick, którzy po przeprowadzeniu remontu utworzyli tutaj Galerię Vava. Państwo Brickowie porzucili Warszawę dla Mielnika i zrujnowanej synagogi. Wcześniej pani Wiesława prowadziła w Warszawie Art. Galery Vava, pan Jacek był aktorem. Do odremontowanej synagogi przenieśli galerię i tutaj zamieszkali. Założyli nadbużańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. W odrestaurowanej synagodze obejrzeć można było prace Bronisława Chromego, Juliusza Joniaka, Tadeusza Kantora, Włodzimierza Kunza, Jerzego Nowosielskiego, Stanisława Rodzińskiego i wielu, wielu innych. Wg raportu Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku nt. stanu zachowania zabytków województwa podlaskiego opracowanego w 2003 roku ( 10.02.) dla d. synagogi w Mielniku nie sformułowano wniosków konserwatorskich, a jedynym postulatem było zachowanie dotychczasowego sposobu użytkowania. Podczas prac konserwatorsko – adaptacyjnych w latach 1997-2000 wykonano : osuszanie fundamentów, położono nowe tynki wewnętrzne i zewnętrzne ( wewnętrzne częściowo z suchego tynku), naprawiono więźbę dachową z wymianą pokrycia dachowego z dachówki na blachodachówkę, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową oraz posadzki. Z oryginalnego budynku do naszych czasów w niezmienionym stanie przetrwały mury zewnętrzne oraz częściowo więźba dachowa i strop. Pozostałe elementy są nowe.....
Mielnik, Dawna synagoga, fot. M.Pawluczuk 2012
PIASKI - SYNAGOGA ( lubelskie )
fot. J.Łubiński, lata 20-30 - te XXw.
Wybudowana w latach 80-tych XVIII w., zniszczona 9.07.1944r.
Pierwotna osada zwana Starym Ciechanowcem, lokowana zapewne w ostatnich latach XIV wieku na wschodnim brzegu Nurca, w pobliżu jego ujścia do Bugu. Przed 1439 rokiem uzyskała prawa miejskie magdeburskie. W XVIII w. Ciechanowiec należał do trzech głównych miast Podlasia. W 2 poł. XIX w. 70 % mieszkańców Ciechanowca stanowili Żydzi, osiedleni tu co najmniej od poł. XVII wieku ( 1661 przywilej Idziego Bremera). Wg spisu ludności we wrześniu 1921r. w mieście zamieszkiwało ogółem 4949 osób, w tym 2636 Żydów, co stanowiło 53 % ogółu mieszkańców. Według szacunkowych danych w 1937 roku w mieście żyło 3280 Żydów, tj. 46,3 % mieszkańców. Synagoga istniała przed 1700 rokiem. Kolejną wzniesiono w 1758 roku. Obecnie istniejącą synagogę usytuowaną przy ul. Mostowej 6, wzniesiono w latach 80-tych XIX wieku. W czasie II wojny światowej świątynia została zdewastowana przez hitlerowców, Po wojnie przekształcona w sklep, młyn, a w latach 80-tych XX wieku w magazyn meblowy. Decyzją z dnia 07 maja 1981 roku " dawna synagoga pochodząca z k. XIX w. znajdująca się w Ciechanowcu na zach. od rynku przy ul. Mostowej" wpisana została do rejestru zabytków d. województwa łomżyńskiego pod Nr rej. 132. Ówczesnym właścicielem zabytku była Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" w Ciechanowcu. W 1989 roku rozpoczęto, przerwany po kilku latach remont, związany z adaptacją dawnej świątyni na dom kultury. Budynek murowany z cegły ceramicznej wzniesiono na rzucie prostokąta. Strop sali męskiej wsparty jest na czterech filarach dawnej Bimy. W południowo-zachodniej części nad przedsionkiem babiniec. Częściowo zachowany wystrój elewacji. Narożniki ujęte płaskimi lizenami, okna zamknięte półkoliście, dach czterospadowy. Niszczejący "obiekt posiada wartości kulturowe i zabytkowe".
Puńsk określany jest jako stolica Litwinów mieszkających w Polsce. Synagoga z szkołą talmudyczną usytuowana przy ul. Mickiewicza 58, wzniesiona została na przełomie XIX i XX wieku. Był to niewielki budynek na rzucie prostokata, konstrukcji zrębowej, kryty gontem. Od zachodu dobudowano cheder. W 1941 roku synagoga została zdewastowana przez hitlerowców. Po wojnie w budynku synagogi mieściły się mieszkania, sklep, a następnie kino. W dawnym domu rabina, usytuowanym obok synagogi, mieścił się do niedawna Litewski Dom Kultury. Decyzją z dnia 30.03.1990 roku synagoga wpisana została do rejestru zabytków d. województwa suwalskiego pod nr rej. A-808 : "Obiekty są drewniane, zachowały pierwotny układ podziałów przestrzennych ( mimo wielokrotnych zmian funkcji). Synagoga w Puńsku jest ostatnim przykładem żydowskiego budynku kultowego wykonanego z drewna na terenie Polski". Właścicielem dawnej świątyni, podobnie jak w innych miejscowościach, była wówczas miejscowa Gminna Spółdzielnia.
ŁOMŻA - WIELKA SYNAGOGA , ul. Senatorska 28
Główna łomżyńska synagoga stała na działce u zbiegu ulic Giełczyńskiej i Dwornej. W czasie II wojny światowej zniszczona. W latach 60-tych XX w. wzniesiono w tym miejscu blok mieszkalny.
|
|
|